Ҳозирги ўзбек тили

Назорат саволлари.
1.Hozirgi o’zbek adabiy tilining qanday tarixiy ildizlari bo’lgan?
2.Bunday tarixiy ildizlar va jarayonlardan xabardor bo’lishning amaliy ahamiyati nimada?
3.Qadimgi turkiy til vokalizmi qanday unlilardan tarkib topgan?
4.Eski turkiy va eski o’zbek adabiy tillari vokalizmi haqida nimalarni bilasiz?


2-режа баёни.
ўзбек тили тарихини даврлаштириш

Адабий тил (аниқроғи, адабий нутқ) - умумхалқ тилининг ишлов берилган, сайқалланган ва маълум бир меъёрга солинган шакли. Шунинг учун тилнинг бундай кўриниш шаклига тилшунос Мустақим Мирзаев: "Адабий тил – умумхалқ тилидан ясалган гулдаста,"- деб баҳо берган эди. Демак, ўзбек тили шева ва лаҳжалар бир бутунлигидан иборат бўлган ўзбек миллий тилидан фарқланади. Ўзбек тили ўзбек миллатига тегишли бўлган миллий тилнинг таркибий қисми ҳисобланади. Миллий тил билан адабий тил (нутқ) орасидаги алоқа бутун-қисм, умумийлик-хусусийлик муносабатидек бўлади. Адабий тил (нутқ) меъёрлашган. У халқ шеваларидан устун туради ва унинг меъёрларига қатъий риоя қилиш шу тилда (халққа) сўзловчилар, турли шева ва лаҳжа вакиллари орасида расмий мулоқот учун шарт. Адабий тил (нутқ) умумхалқ маданияти савиясининг бир кўзгуси. Ёзма ва оғзаки нутқда адабий меъёрга риоя қилиш сўзловчи (ёзувчи) маданий савиясини белгилайди.

Кўпгина халқлар адабий тил (нутқ) меъёрига ХIХ-ХХ асрларга эга бўлган бўлса, ўзбек халқида адабий тил (нутқ) анъанаси узоқ ўтмишга бориб тақалади. Бевосита ўзбек халқи тарихига мансуб бўлган адабий нутқ меъёрига риоя қилиб ёзилган ёзма ёдгорликдан катта ва энг қадимийси - Юсуф Хос Ҳожибнинг "Қутадғу билиг" асари, Маҳмуд Кошғарийнинг араб тилида ёзилган "Девону луғотит турк" қомусида берилган IХ-ХI асрлар адабий тили фонетик-лексик-грамматик меъёрининг тавсифи ХI асрга мансуб. Машҳур туркийшунос олимлар академик В.Радлов ва академик А.Кононов (Россия), Маҳмед Фуад Кўпрулу, Аҳмад Арат, Бесим Аталай (Туркия), Кари Броккельман, Анна Мари фон Габен (Олмония), Йилий Немет (Можористон), Карл Менгес, Омелян Притсак (АҚШ) кабиларнинг умумий фикрига кўра, адабий-бадиий нутқ "Қутадғу билиг" ёки "Девону луғотит турк"да келтирилган туркий шеърий парчаларда акс эттирилган ҳолатга келиш учун камида 300-500 йиллик бадиий ишлов анъанасига эга бўлмоғи керак эди. Шунинг учун ўзбек халқи узлуксиз минг йиллик адабий тил анъанаси билан тўла маънода фахрланса, арзийди.
Ўзбек тили тарихини қуйидаги асосий тараққиёт босқичларига ажратамиз:
1-жадвал

№