O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz filologiya 1/4/1 2023 245

ASOSIY QISM 
Tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) asoslari. Bugungi 
kunda tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) oʻta zarur ehtiyojga 
aylandi. Tabiiy tilning qayta ishlanishi natijasida raqamli 
texnologiyalar elektron va ogʻzaki matnlarni tinglaydi, 
aniqlaydi va tushunadi (1-rasm).
1-rasm. NLP 
Tilning ijtimoiyligi, an’anaviy va amaliy tilshunoslik 
sohalarida til me’yorlari mukammal ravishda ishlab 
chiqilmaganligi natijasida formal tilni yaratishda kutilgan 
natijaga erishilgani yoʻq. Bu borada asosiy muammo 
axborotning turlicha idrok yoxud talqin qilinishi sanaladi. 
Masalan, quyidagi jumlani ko`rib chiqamiz: 
1-Misol: 
Yuqorida koʻrsatilgan jumlaning ba’zi talqinlari: 
• 
Tepadada bir kishi bor, men uni teleskopim 
bilan kuzatdim. 
• 
Tepada bir kishi bor va uning teleskopi ham bor. 
• 
Men 
tepalikdaman 
va 
teleskopimdan 
foydalanayotgan odamni koʻrdim. 
• 
Men tepalikdaman va teleskopga ega boʻlgan 
odamni koʻrdim. 
• 
Tepada bir kishi bor, men uni teleskopim bilan 
nimanidir koʻrdim. 
2-Misol: 
 
Yuqoridagi gapda “ot” shakldosh soʻzining ikki 
turkum (1-si ot turkumi, 2-si fe’l turkumi)ga oid shakli 
qoʻllangan va ularning birinchisi 
hayvon nomi
, ikkinchisi 
harakatni (uloqtirish; kontekstual ma’nosi 
yoʻqotish
)ni 
ifodalab kelmoqda. Demak, yuqoridagi misollardan koʻrinib 
turibdiki, tilni qayta ishlash “deterministik” xarakterga ega 
emas, ya’ni tilda bir jumla yagona ma’noni ifodalab kelmaydi, 
bir soʻz bitta semantikada boʻlmaydi. Chunki nutqiy vaziyat, 
kognitiv idrok turli interpretatsiyaning yuzaga kelishiga omil 
boʻladi. Shuningdek, tildagi aksariyat soʻzlarning koʻp ma’no 
va konnotativ ma’noga egaligi, omonim va polifunksionalligi 
turli lingvistik muammolarni yuzaga keltiradi. Shu bois tabiiy 
tilni qayta ishlash (NLP) deterministik boʻlmagan 
yondashuvga ega. Boshqacha qilib aytganda, tabiiy tilni qayta 
ishlash yordamida turli vaziyatlarda tilni tushunishni va 
gaplarni toʻgʻri talqin qilishni biladigan yangi aqlli tizimni