O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz filologiya 1/4/1 2023 245

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 290 -
Ushbu parchada ham ironiya leksik vosita yordamida 
ifodalanganini ko‘rishimiz mumkin. Bu “yangilik” leksemasi 
orqali yuzaga chiqqan. Yangilik – kutilmagan, barcha uchun 
noma’lum bo‘lgan axborotni ifodalaydi. Yangilik so‘ziga 
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da shunday ta’rif berilgan: 
“Yangi holat, yangi ekanlik. Ilgari ma’lum bo‘lmagan, 
yaqindagina paydo bo‘lgan narsa yoki hodisa; yangi xabar, 
ma’lumot”.[9.2006] Buni qarangki, Nilufar uchun to‘yi 
bo‘layotgani kutilmagan “yangilik” bo‘ldi. Odatda, yangilik 
ko‘proq ijobiy ma’no ifodalashda qo‘llaniladi. Biroq qiz 
uchun bu xabar fojia edi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Sababi 
uning ko‘ngli Murodjonda emas, Nodirda. Kutilmagan bu 
holat ikki yoshning hayotini tamomila o‘zgartirib yubordi. 
Endi aytinglar, oyimchalar, – O‘lmas amma boshini 
burib yonidagilarga qaradi, – qaysi biringlar turmushdan 
yolchimadilaring, qaysi biringlar eringni yomon ko‘rasan?
Voy, Xudoyim, – dedi kimdir uyalinqirab. 
Kimdir “piq” etib kuldi. 
Erni yomon ko‘rib bo‘larkanmi, o‘ylab gapiring, 
O‘lmasxon, – dedi shaddodrog‘i. 
Ha, barakal-la-aa, – dedi cho‘zib O‘lmasxon amma. – 
Sen ham qizim Nilufar, Murodjonni sekin-asta yaxshi ko‘rib 
qolasan. Bolali bo‘lganingdan keyin esa Murodjondan o‘zga 
erkakni tasavvur ham qilolmaysan. Hayot shunaqa qizim!.. 
(“Sabo va Samandar”) 
Nilufarning bu ahvolini ko‘rgan O‘lmasxon ammasi 
ham uni yupatishga harakat qiladi. Bu savdo har bir qizning 
boshida borligi, hech kim sevishib turmush qurmaganligi, har 
bir o‘zbek xonadonida qiz ota-onasi bergan insonga 
qarshiliksiz turmushga chiqishi, ko‘rmay-bilmay turmushga 
chiqsa-da keyinchalik erini jonidan ortiq suyib, o‘zga erkakni 
tasavvur ham qilolmay qolishi aytib, Nilufarni insofga 
chaqirmoqchi bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan parchada 
ironiyaning turlaridan sha’mani kuzatishimiz mumkin. U bir 
o‘rinda sintaktik vosita orqali (“Erni yomon ko‘rib 
bo‘larkanmi, o‘ylab gapiring”), keyingi o‘rinda fonetik 
intonatsion vosita orqali (barakal-la-aa) ifodalangan. Shunday 
bo‘lsa-da har ikkisini ham fonetik-intonatsion vosita orqali 
ifodalangan ironiyaga kiritishni lozim topdik. 
Keyin onasi tushmagur, biron nafi tegar deb, 
Samandarning singlisi va ukasini ishga soldi, ular ham bir 
soat, yarim soat mobaynida ichdan qulflangan eshik qarshisida 
askardek tik turib, akasini “tushunish”ga da’vat qilgancha 
holdan toydilar. Nihoyat, yo‘lga deya yopgan nonidan 
to‘rttasini ko‘tarib, Sherdilning ayasi – Nozima opa Malika 
opa bilan hasratlashisha – xayrlashish maqsadida chiqib qolib, 
bu uydagi “mojaro”dan xabar topdi. Qo‘lidagi nonlarni Malika 
opaga tutqazdi-da, eshik oldiga keldi. (“Sabo va Samandar”) 
Ushbu parchada esa ikki do‘stning ayriliq oldi holati 
tasvirlangan. Ular shu qadar qalin do‘st edilarki, ayriliq 
haqidagi xabarni eshitib dunyo ko‘zlariga qorong‘u ko‘rinib 
ketdi. Ularning onalarining nasihatlari ham, uka-yu singilning 
yalinishlari ham kor qilmadi. Bu jarayonda yozuvchi 
ironiyaning sha’ma usulidan foydalangan. U “mojaro” 
leksemasi vositasida aks etgan. Mojaro deganda, Sherdilning 
ketishi haqidagi xabarni eshitib Samandarning to‘polon 
ko‘targani, xonasiga qamalib olib, hechkimning gapiga quloq 
solmay 
“xarxasha” 
qiloyatganiga 
sha’ma 
qilingan. 
Ko‘rinadiki, shama ham salbiy munosabat ifodalash 
usullaridan biri bo‘lib, nutqda juda keng qo‘llaniladi[10]. 
– Ana g‘amxo‘rligu mana g‘amxo‘rlik, – kimningdir – 
ayol kishining ovozi keldi ko‘pchilik orasidan, – do‘st 
bo‘lsang, shunaqa bo‘l! 
– Qo‘ysang-chi, Nargiz, bir kilo paxta bilan do‘stlikni 
isbot qilish mumkin ekanmi? Ana, Nodir bilan Nilufarga 
o‘xshab bir-birlari uchun jonini bersa, unda boshqa gap, – 
boshqa birov gapga aralashdi. 
– Qo‘ysanglar-chi, Samandar bilan Azizani shunchaki 
sinfdosh, xolos, qo‘yib bersa, nimalarni gapirmaydi bu 
odamlar… – norozi bo‘ldi Yoshi kattaroq bir ayol. (“Sabo va 
Samandar”) 
Samandar yosh bo‘lsa-da eng faol terimchilardan. U 
bir kunda ikki yuz kilo paxta terishga qodir. Bu esa boshqa 
“qahramon terimchilar”ga yoqmaydi. Shu sababli doim 
vaziyat tug‘ildi deguncha undan foydalanib qolishga harakat 
qilishadi. Samandar bugun 200 kilogram paxta terishga va’da 
bergan edi, lekin 199 kilogram paxta teribdi. Aziza bilan birga 
terishgani uchun qiz o‘zini aybdor his qildi. O‘zining 
paxtasidan bir kilogram bermoqchi bo‘ldi. Qizning fikricha, 
Samandar u bilan gaplashib paxta tergani uchun ham kam 
tergan edi. Lekin yigit uni qabul qilishni istamadi. Xuddi 
shuning ustida bizning qahramon terimchilarimiz ham paydo 
bo‘lishdi. Parchada ironik mazmun ifodalashda yozuvchi 
luqmadan foydalangan. Luqma sintaktik vosita orqali 
ifodalangan. “Nodir bilan Nilufarga o‘xshab bir-birlari uchun 
jonini bersa, unda boshqa gap” jumlasida Nodir va Nilufarning 
muhabbatiga ishora qilingan.