O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 327 -
koyish, haqoratlash, qattiq gap eshitish so‘zlarining o‘rniga 
ham so‘kmoq fe’lidan foydalanadilar. Boshqa ko‘plab 
hududlarida so‘kish deganda “onasidan so‘kish”, “inson jinsiy 
a’zolari ishtirokidagi so‘kish” tushuniladi. 
Sasimoq 1. Sassiq hid chiqarmoq,yoqimsiz, qo‘lansa 
hid taratmoq.2 ko‘chma dag‘l.Achchiq-tirsiq, kinoyali gap 
qilmoq[6].
O‘zbek tilining izohli lug‘atida sasimoq fe’lining o‘z 
ma’nosida “sassiq xid chiqarmoq”, ko‘chma ma’noda esa 
“achchiq, kinoyali gap qilmoq” kabi izohlari keltirilgan. Lekin 
badiiy matnlarning tahlilida bu so‘zning “haqorat qilmoq” 
semasi ham ko‘zga tashlanadi.
Kupin askarlarning jangga tayyorgarligini tekshirib 
ko‘rdi. O‘q-dorini kam olgan askarlarni o‘rtaga chiqarib, 
boloxonador 
qilib 
so‘kdi. 
Ayniqsa, 
qurolingni 
tozalamagansan, deb o‘zbek yigitini o‘rtaga qo‘shgani safdagi 
o‘zbeklarni ancha g‘azablantirdi. Bu ham etmagandek, sen 
o‘zbeklar bosmachisanlar, senlar afg‘onlardan farqing yo‘q, 
qo‘yib bersa, o‘shalar tomonga o‘tib ketasanlar, qo‘ylar, 
ahmoqlar, deb sasigani o‘zbek bolalarining jon-jonidan o‘tib 
ketdi[10]. 
Asarda kapitan Kupin Afg‘on urushida xizmat 
qilayotgan o‘zbek askarlarini bosmachi, xoin, qo‘ylar, 
ahmoqlar, deb atashi bu ularga nisbatan qo‘pol haqoratni 
anglatadi. Muallif asarda “haqorat qildi” so‘zini yanada 
obrazli, kuchaytirgan holda “sasidi” so‘zi bilan almashtiradi. 
Bu ham bo‘lsa, muallifning haqorat so‘zlarni aytayotgan 
shaxsga bo‘lgan salbiy munosabatining ifodasidir. Zero, 
jamiyatda muddati o‘tgan, sifatsiz, yaroqsiz narsalar sasiydi. 
Yerga urmoq – qadrini kamsitmoq,tahqirlamoq[6]. 
— Buni hali vaqt ko‘rsatadi, — Eshqul polvon uning 
elkasi osha uzoq-uzoklarga tikiladi. — Erkaklik kunda emas, 
kunida bilinadi! 
— Ota, shu... bilib-bilmay, odamni ko‘p yerga 
urasizda![7]. 
O‘zbek tilidagi “og‘zini peshtaham qilmoq” iborasi 
ham g‘azab ustida uyat so‘zlarni aytish ma’nosida keladi. 
Lekin bu ibora boshqalarga qaraganda nutqda kam ishlatiladi. 
Og‘zini peshtaham qilmoq – uyatli so‘zlar aytmoq, 
so‘kinmoq. Qamchi: - Menimcha, bu to‘ng‘iz yolg‘iz emas, 
sheriklari bor, - deganda Qobil bir ijirg‘anib, yana og‘zini 
peshtaham qildi. H. G‘ulom, Mash’al[6]. 
Og‘zini peshtaham qilmoq iborasida “so‘kinmoq, 
uyatli so‘zlarni aytmoq” semalari mavjud, shuning uchun ham 
bu so‘zda ham “haqorat qilmoq” ma’nosi mavjud.
Xulosa va takliflar. Xulosa qilib aytganda kishining 
qadr-qimmatini, sha’nini pasaytirish, kamsitish ma’nolarida 
ishlatiladigan so‘z va iboralarda haqorat semasi mavjud. Bu 
lisoniy birliklar haqorat jarayonini nomlaydigan leksik va 
frazeologik 
birliklar 
deb 
ataladi. 
Yuqoridagilarni 
umumlashtirgan holda quyidagi jadvalda ularning semantik 
tahlilini ko‘rishimiz mumkin. 
S
albi
y 
xis
-
tuyg‘
ular
ni 
if
oda
las
h 
Oc
hiq
Y
as
hir
in
P
as
t 
da
ra
ajada
Y
u
qor
i 
da
ra
jada
Odobga
to‘
g‘
ri 
ke
lm
aydigan
B
adii
y 
us
lubda
Ne
ytr
al
S
o‘
zlas
huv 
us
lubi
da
O‘
z 
ma’
nos
ida
Ko‘
chma 
ma’
noda
Dinga
oid
Ha
qor
at
haqorat 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
tahqir 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
kufr 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
dashnom 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
dakki-
dashnom 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
tajovuz 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
malomat 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
piching 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
kesatiq 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
kinoya 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
mazax 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
so‘kmoq 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
sasimoq 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
og‘zini 
peshtaham qilmoq 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
yerga 
urmoq 
+ 
+ 
+ 
+ 
+