O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 245 -
Shuning uchun ham “Donishmand Sizif”da ko‘plab timsollar, 
majozlar mavjud. Masalan, yozuvchi badiiy tasviridagi 
xarsangtoshni – hayotning cheksiz va adoqsiz mashaqqatlari, 
azob-uqubatlari ramzi; toshning pastlik tomon qayta-qayta 
yumalashi – insoniyat galma-gal qarshi oladigan shaxsiy 
g‘am-tashvishlari, azob-uqubatlari; tosh pastlikka tushib 
borayotgandagi Sizifning qisqa fursatdagi xordig‘i – insonning 
farovon hayoti nishonasidir, deyishimiz mumkin. Sizifni esa 
yashash uchun kurashuvchan, isyonkor, sabotli inson 
timsolida talqin qila olamiz. U nohaqlikdan, o‘lim va 
zulmatdan nafratlanadi. Hayotni, go‘zallikni sevadi. Sizifga bu 
besamar ishga umrbod safarbar etilgan shunchaki bir obraz 
sifatida emas, balki uning timsolida oliy manzilga ko‘z tikkan, 
mudom ulkan maqsad va umidlar ila yashaydigan, irodasi 
toshdan-da metin insonni ko‘rish mumkin. U sira taqdirga tan 
bermaydi, jisman qiynoqda bo‘lsa-da, ruhan ma’budlardan 
yuqorida turadi. Zamonamiz odamlari ham Sizif singari azob-
uqubatli, har kun, har onda tinmay harakat va mehnat qilish, 
qayg‘urish, ba’zan azoblanish, ba’zan hayotdan zavqlanishga 
mahkum. Demak, “taqdir toshi” bugun ham dumalashda 
davom etmoqda!
Professor Muhammadjon Xolbekovning “Sizifning 
ishi zamonaviy insonlar mehnati bilan bir xil ekanligi 
xususidagi fikrni rad etib bo‘lmaydi. Ko‘p odamlar yangilik 
yaratmaydilar, kashfiyot va ixtirolar qilmaydilar, faqat bir 
zayldagi 
harakatlardan 
iborat 
yumushni 
har 
kuni 
bajaraveradilar. Sizifning baxti shundaki, u bir qarashda 
bema’ni va befoyda bo‘lib ko‘ringan ishida o‘zicha ma’no 
ko‘radi” [Холбеков 2020:360], degan fikri to‘la ma’noda 
asosli. Xususan, Sizif bir xil taxlitdagi harakatni qilib, 
jamiyatdan o‘rinsiz ketishni sira xohlamadi. U nimaga qodir 
ekanligini ko‘rsatishga, tinimsiz mehnat, og‘ir mashaqqat 
bilan bo‘lsa-da, o‘z maqsadiga erishishini isbotlashga urindi, 
sira orqaga chekinmadi, aslo to‘xtab qolmadi...
Falsafa fanlari doktori, professor Abdurahim Erkayev 
Yevropa adabiyoti va san’atining ravojlanish qonuniyatlari, 
modernizm, postmodernizm, ekzistensializm va ongosti 
hodisalarini tahlil qilishga kirishgan G‘arb adabiyoti inson 
hayotining ma’nisi, inson tabiatining ko‘zdan yashirin 
ziddiyatlari, inson yashayotgan jamiyat uning hayotini 
absurdga aylantirishi haqida yoza turib shunday deydi: “hayot 
faqat 
inqilobiy 
yoki 
ijtimoiy 
kurashlardan, 
buyuk 
kashfiyotlardan, jamiyat esa faqat yuksak tuyg‘ular va 
ideallarni ulug‘laydigan yoki hayot faqat ijod dardi bilan 
yashaydigan kishilardangina iborat bo‘lmaydi. Aksincha, 
jamiyat a’zolarining mutloq ko‘pchiligi o‘z turmush 
tashvishlari bilan band oddiy insonlardir... Turmush asosan bir 
maromda, bir xil talabda davom etaveradi” [Эркаев 
2015:142]. Olimning ushbu mulohazasi M.Xolbekovning 
yuqoridagi fikrini ma’qullashi bilan birga biz yuqorida 
keltirgan metaforik talqinlarni ham ma’lum ma’noda 
asoslaydi.
Yunon mifologiyasi asosida qurilgan “Donishman 
Sizif” romanini syujet voqeliklarini metaforik talqinlarsiz 
qabul qilsak, unda asardan olinadigan estetik zavq yo‘qoladi, 
qahramonni bugungi kunning intellektual odami sifatida 
gavdalantira olmaymiz. Alisher Navoiy “Xamsa”si xronotop 
poetikasi bo‘yicha tadqiqot olib borgan adabiyotshunos Uzoq 
Jo‘raqulov “Xamsa”dagi tarixiy obrazlar konkret tarixiy 
asosga 
ega 
bo‘lsa 
ham, 
asar 
obrazlar 
tizimida 
metaforiklashtirilgan shaklda namoyon bo‘lishini aytadi. 
Shuningdek, “ulardagi tarixiylik xususiyatlari, mavzu va 
badiiy konsepsiya talabiga ko‘ra, metaforiklashtirish usuli 
yetakchilik qiladi. Natijada bu obrazlar konkret tarixiy 
xronotop chegaralaridan oshib o‘tib, umumiy xronotop 
maydonini egallaydi” [Жўрақулов 2017:224]. Sizif obrazini 
ham mana shu nazariyaga tayanib metaforiklashtirilgan tarixiy 
obrazlar tizimiga kiritish mumkin. Agar bunday tarixiy 
obrazlar 
metaforiklashtirilmasa, 
voqelik 
mifologik 
tafakkurdan poetik tafakkur bosqichiga ko‘tarila olmaydi.
Kamyu “Sizif haqida afsona” essesida insonning ichki 
dunyosini, 
ruhiyatini 
chuqur 
tahlil 
qilib, 
Sizifning 
harakatlarini absurd deb biladi. Kamyuga ko‘ra, Sizifning 
mehnatida ma’ni yo‘q, uning harakati, oldinga qarab borishi 
ham mohiyatan imkonsiz va absurddir. X.Do‘stmuhammad 
variantida Sizif obrazi Kamyuning konsepsiyasiga teskari 
o‘laroq gavdalantiriladi. Ya’ni o‘zbek variantidagi Sizif 
absurd aqidalarni parchalaydi. U samarasiz ishida samara 
ko‘radi, mohiyatini anglaydi, uning xarakterida imkonsiz 
degan tushuncha mavjud emas. U bor tafakkurini ishga solib 
maqsadi yo‘lida kurashadi va toshni parchalab bo‘lsa-da, 
cho‘qqiga tosh bo‘laklarini uyadi. Tosh Sizifning maqsadi, u 
butun aqlu tafakkurini, sabr-qanoatini, irodasini ishga solib 
maqsadiga erishadi (X.Do‘stmuhammad ayni mana shu 
xarakterni Xemingueyning “Chol va dengiz” qissasidagi 
Santyago xarakteri asosida shakllantirgan deyishimiz mumkin. 
Santyago ham nahanglar yeb bitirgan baliqning suyagini 
bo‘lsa-da, qirg‘oqqa olib chiqadi. Baliq ham uning maqsadi 
edi). Sizif xarakterida Kamyu absurd falsafasining qulashi 
singdirilgan.