O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 244 -
maqtovlari kelajakda unda shaxsiy takabburlik va o‘rnini hech 
kim bosa olmaydiganlik hissi uning izzattalab ob’ektga 
aylanib qolishiga sabab bo‘ladi. Natijada o‘z shaxsining qadr-
qimmatini oshirish insonda muloqotning yetishmasligi va 
dushmanlik holatlarini namoyon qiladi hamda yolg‘iz qolishga 
olib keladi” [Йўлдошева, 52]. 
Bugungi ilm, fan-texnika taraqqiy etgan davrda, 
adabiyotda modernizm, postmodernizm oqimlari yetakchi 
bo‘lib turgan ayni paytda psixologiya, falsafa, estetika, 
adabiyot sohalarida global masalaga aylanib ulgurgan 
yolg‘izlik motivi bugun tom ma’noda sindrom darajaga 
ko‘tarildi. Yolg‘izlik mavzusi ayni damda adabiyotda ham 
global masala ekanligidan kelib chiqib, bugun adabiyotda 
“yolg‘izlik sindromi” degan atamani qo‘llashimiz mumkin.
Tahlil va natijalar. Insonda o‘zi xayol qilgan “ideal” 
olam tasavvurlari yashab turgan real hayotni xaos sifatida 
ko‘rishiga, uni o‘zgalar tushunmasligiga, o‘zini o‘rab turgan 
jamiyatni inkor qilishiga atrofidagi odamlar bilan muloqotning 
yetishmasligi kabi holatlar sabab bo‘ladi. Natijada u 
muloqotda o‘zidan boshqa hech kimdan qoniqmaydi va o‘zini 
o‘z ichiga hibs etadi. Kimsasizlik vaziyatida bo‘lgan kishining 
suhbati monologik tarzda, ba’zan ong ostida kechadi. Bu 
holatni “Ko‘p yillik ruhiy jarayonlar, g‘ayrishuuriy iztiroblar, 
insonning o‘z-o‘zi bilan muloqoti, o‘z-o‘ziga hisob berishi, 
ong osti muqoyasalari, umumjamoa hosil qilgan tarixiy, 
madaniy, psixologik auraning ayni damdagi sintezlashuvi 
oqibatidir” [Жўрақулов 2015:220] deyishimiz ham mumkin.
Alber Kamyuning “Begona” qissasi qahramoni ham 
o‘z qobig‘i ichida, o‘zining chegaralangan aurasida 
yashaydigan inson obrazidir. Asar qahramoni Merso ham 
ekzistensializm falsafasidan o‘sib chiqqan, u kimsasizlik 
vaziyatining yuqorida keltirilgan faktorlariga to‘la mos keladi. 
Jinoyat sodir etishi oqibatida qamoqxonada bo‘lish, hukmni 
kutish 
jarayonidagi 
ichki 
ruhiy 
iztiroblari, 
xayoliy 
kechinmalari, o‘zi bilan o‘zi gaplashishi kabi kimsasizlik 
unsurlari asarda yuksak pafos bilan bayon etilgan. “...Lekin 
ayni shu payt bir necha oydan beri ilk ovozimni aniq eshitib 
qoldim. Ko‘p kunlardan beri qulog‘imga eshitilib yurgan 
tovush shu ekan: shundagina men yakka bo‘lmaga 
tushganimdan beri doim o‘zimga o‘zim gapirib yurganimni 
anglab qoldim” [Камю 2014:82]. Kamyu mana shu jumla 
orqali qahramonining dardini, iztirobini, ichki kechinmalarini, 
ong osti qatlamlarida kechayotgan holatlarni ancha ishonarli 
tasvirlaydi. Merso o‘z ichiga, botiniga shu qadar kirib 
ketganki, o‘z-o‘zi bilan gaplashayotganini sezguniga qadar 
ham qamoqxona kamerasidagi har xil tashqi ovozlarni, 
turmabonning chiqib kelish-ketishini, uning gaplarini u qadar 
anglamasdi. 
Xurshid Do‘stmuhammadning “Donishmand Sizif” 
asari kompozitsiyasida ham shunga muqoyasa bo‘ladigan 
syujet parchasi uchraydi. Sizif toshni dumalatish kabi befoyda 
ish bilan shug‘ullanishdan o‘zini harchand mamnun tutmasin, 
u ham inson, ijtimoiy mavjudot. U ham ijtimoiy aloqaga, 
muloqotga, 
munosabatga 
muhtoj. 
Uning 
tosh 
bilan 
suhbatlashishi, toshga rahmi kelishi, unga insoniy munosabat 
bildirishi kabi holatlar asar matnida ko‘plab kuzatiladi. Ammo 
Sizifning kimsasizligi Merso holatidan biroz farq qiladi. 
Zohiriy tomondan qaraydigan bo‘lsak, Merso ixtiyoriy 
“kimsasizlik” odami bo‘lsa, Sizif majburiy tarzda kimsasiz 
biyobonga keltirib tashlangan. Merso tabiatan odamlardan 
ajralish hissiga moyil bo‘lsa, Sizifda ehtirosli birlashish 
ehtiyoji, istagi ustunlik qiladi. Merso odamlarga qo‘shilishi 
mumkin bo‘lgan har qanday boshlang‘ich nuqtani barbod 
qiladi, Sizif qanday bo‘lmasin ijtimoiy yaqinlikni tutishga 
tayyor. Ammo ularni birlashtirib turadigan, bu ikki 
qahramonni bir nuqtada ushlab turadigan omillar ham bor: 
ularning xarakteri, tabiati, jamiyatda o‘zini tutishi, yurish-
turishi. Ularni kimsasizlikka giriftor qilgan jihat – jamiyatda 
qadrlanadigan, itoat qilinadigan aqidalarga, qoidalarga, 
tartibotlarga isyonkor munosabatda bo‘lishidir. Shuning uchun 
ham ikki qahramonning taqdiri o‘xshash, qismati bir xil – 
ayanchli. 
Sizifning o‘zi bilan o‘zi gaplashishi, tosh bilan 
suhbatlashishi asar matnida ko‘p bor kuzatiladi. U bunday 
“muloqot”ga ko‘nikib ketgan bo‘lsa-da, tog‘ yonbag‘rida ilk 
odam sharpasini ko‘rib qolganida uning ko‘nglida shu ijtimoiy 
muhitga (insonlar bilan suhbatga) intilish ishtiyoqi alanga olib 
ketardi, xuddi Daniel Defoning Robinzon Kruzosi singari 
(“Kema 
qorasi 
ko‘rinishi 
bilanoq 
odamlarni 
juda 
sog‘inganligim, ularning qiyofasini ko‘rishga, ovozlarini 
eshitishga, qo‘llarini siqib ko‘rishishga, ular bilan dardlashib 
hamsuhbat bo‘lishga juda zor bo‘lganligim yana ham ayon 
bo‘ldi! ... aqalli bir kishi omon qolib, mening yonimga suzib 
kelsa, 
koshki 
edi! 
...yakka-yolg‘iz 
umr 
kechira 
boshlaganimdan buyon odamlar bilan birga bo‘lmog‘imni 
hech mahal bunchalik qattiq ixtiyor qilganim yo‘q.” (D.Defo. 
Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari” asari, 
111-bet).
Sizifning jazo biyobonidagi qadrdoniga aylanib qolgan 
qismat toshi, butun tog‘u tosh, butun biyobon, hatto, dengiz 
mavjlaridan tortib boshi ustidan suzib o‘tayotgan pag‘a-pag‘a 
bulutlar bilan baqirib suhbatlashishi va ulardan sevinib ham 
ketishi uning insoniy muloqotni juda sog‘inganini ko‘rsatadi. 
Sizif kimsasiz biyobonda, yolg‘izlikda o‘yga tolgan yoki 
qattiq ruhiy iztirob chekayotgan damlarda beixtiyor o‘zi bilan 
o‘zi suhbatga kirishib ketadi. U xayoliy suhbatdoshiga Sisif 
deb ism ham qo‘yib oladi (Yunon mifologiyasining ayrim 
manbalarida Sizif ismining Sisif shakli ham uchraydi. Muallif 
Xurshid 
Do‘stmuhammad 
Sizifning 
suhbatdoshiga 
qahramonining ikkinchi ismini qo‘yib kiritishi shu asosga 
tayaniladi, ya’ni ikki ismli bir odam o‘zi bilan o‘zi 
suhbatlashadi). Asarda shunday parcha keltiriladi: “Sizif Sisifni 
sog‘inib ketdi. Shu-uncha vaqt mobaynida uni yodidan 
chiqarib yuborgani joniga og‘ir botdi. Alhol, mana, Sisif 
oqibatli chiqdi, uning o‘zi keldi yolg‘izining qoshiga. 
Ko‘makka, madadga keldi Sisif!.. Qadrdon, ishongani, yakka-
yolg‘izi Sisif... xarsangga aylanib qolgan bo‘lsa-chi?! Ana, 
ana, turibdi-ku, uning ro‘parasida!.. undan ajralmaydi, biror 
odim nari ketmaydi, soyasidek, yonma-yon yuribdi-ku, demak, 
shu xarsang – Sisif” [Дўстмуҳаммад Х. 2016: 347].
Muallif asarda Sizif hamsuhbati – Sisifni xarsangtosh 
yutib yuborgan, Sisif xarsangning ichida deb o‘ylashini aytadi. 
Sizif uni shunchalik yaxshi ko‘rganidan quchoqlab bag‘riga 
bosadi, unga cheksiz mehribonlik qiladi.
Bu holat esa 
Aristotelning “odam – ijtimoiy mavjudot, mutloq yolg‘izlikda 
yaxshi yashashi uchun u yoki hayvon yoki Xudo bo‘lishi 
kerak” degan mashhur gapini to‘la ma’noda tasdiqlaydi.
Shuningdek, “Donishmand Sizif” romanida juda ko‘p 
bor qo‘llangan yumaloq, dumaloq, baqaloq so‘zlari o‘z 
vazifasini 
asar 
so‘ngida 
biroz 
toraytiradi. 
Asarda 
keltirilishicha, “Xarsang singani sari uning yumaloqligiga 
putur yetayotgan, shu bois burungiday dumalamayotgan, lekin 
uning avvalgi zalvori, og‘irligidan asar ham qolmayotgani 
yaqqol sezilayotgandi. Demak, endi u yumaloqchi-dumaloqchi 
emas, o‘rmalovchi, odamlar singari qadamlab tikyuruvchi 
ham emas, balki u yonga-bu yonga ag‘darilib, to‘mparilib-
to‘mparilib harakat qiluvchi, baqaloqligiga ham ancha-
muncha putur yetgan – tobora ixcham tortayotgan xarsangga 
aylangandi” [Дўстмуҳаммад Х. 2016: 347]. Toshning 
ko‘rinishini, holatini tasvirlaydigan bu yumaloq, dumaloq, 
baqaloq sifatlari, nazarimizda, a’zolari birma-bir ishdan 
chiqayotgan Sizifning ayni damdagi jismoniy-fiziologik 
holati, hayotining ma’lum bosqichlaridir yoki, umuman 
olganda, umri tugab borayotgan inson holatining metaforik 
talqini hamdir.
“Donishmand Sizif” romanida badiiy-psixologik 
bo‘yoqlar ko‘plab tasvir va qiyoslarda sezilib turadi. Yozuvchi 
bu romanida, asosan, majozlar, metaforalar bilan ish ko‘radi. 

---