O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 298 -
Ikkisida ham boʼlgʼusi hodisalarni bilvosita koʼrsatish 
toʼgʼrisida soʼz boradi: birinchi holatda – quyoshning harakati 
belgilariga, ikkinchisida qushlarning chugʼurlashiga koʼra yuz 
beradi. Аmmo birinchi holatda nutq feʼli qoʼllangan, 
ikkinchisida 
esa 
umumaxborotdan 
foydalanilgan. 
Bu 
qiyoslash, feʼllarni tanlash xarakteri, bizningcha, soʼzlovchiga 
va uslubiy vazifasiga qarab motivlashadi: nutq feʼllari izohlash 
subʼektiga tegishli xabarni soʼzlar orqali aniq va qatʼiy tarzda 
yetkazadi; umumaxborot feʼllari buni alohida koʼrsatmaydi, 
soʼz orqali shakllanish bu yerda noaniq, nutq subʼektiga 
(soʼzlovchiga) tegishli boʼlishi mumkin. 
Shunday 
qilib, 
izhorlovchi 
sintagma 
ikki 
izhorlanuvchi predikatga ham tegishli ekan, ayrim semantik-
funktsional birlikni hosil qiladi. Izohlovchi sintagma + idrok 
predikati + his-tuygʼu + hissiy idrok feʼli tipidagi tuzilma 
maʼlum darajada oʼzining leksik-semantik yaxlitligini 
yoʼqotadi va deb biriktiruvchisiga oʼxshash emotsional 
predikat hamda tobe sintagma orasidagi oʼziga xos leksik-
grammatik biriktiruvchi vazifasini bajaradi. Nisbatan bunday 
zanjirli tuzilmalarda «eshitmoq», «koʼrmoq» feʼllari koʼproq 
kuzatiladi va ularning qisman desemantizatsiyalashishiga 
sharoit yaratadi. Boshqa, ammo asosiy sharoit – ikki predikat 
«zanjirining» sintaktik pozitsiyasidir. Bu bosh sharoitning 
buzilishida idrok feʼllarining leksik mukammalligi tiklanadi, 
idrok predikati asosida aniqlovchi perifrazalarning hosil 
boʼlishini kuzatish mumkin. 
АDABIYOTLAR 
1. Селиверстова О.Н. Семантические типы предикатов. – М.: Наука, 1982. – С.151. 
2. Арутюнова Н.Д. Об объекте общей оценки // Вопросы языкознания, 1985. – С. 1.№3 
3. Salamova K.B., Mirzəyeva S.S. Verbal ünsiyyətin psixolinqivistik təhlili, 233-235 s.; Əliyeva L.M. Nitq fəaliyyətinin 
psixolinqvistik aspektləri, 235-236 s.; İsmayılova M.C. Şəxsiyyətin psixolinqvistikası və onun dəyər istiqamətləri, 236-239 
s. //Elmlərarasi inteqrasiya: linqvodidaktik, linqvokulturoloji və psixolinqvistik aspektlər beynəlxalq elmi konfransin 
materiallari, 19-20 dekabr 2019-cu il. -Sumqayıt, 2019. – S. 524. 
4. Васильев Л.М. Семантические классы русскогоглагола чувства, мысли, речи // Очерки по семантике 
русского глагола.- Уфа: Изд-во Башкирского госуниверситета, 1971. – С. 24. 
5. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 102-103 – Б. 
6. Поцелуевский А.П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. - В кн.: Поцелуевский А.П. Избранные 
труды. – Ашхабад, C – 975. 
7. Mardiyev B.X. O’zbek tilida izhor gapli qurilmalarning funksional- semantik tahlili. Dissertasiya – Samarqand, 2021. – B. 
165. 

---