O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

Tadqiqot metodologiyasi. O‘zbek badiiy matnlarida 
go‘zallik ifodasi uchun qimmatbaho tosh nomlari (sadaf, dur, 
inju, feruza, yoqut, la’l), libos nomlari (qabo, burqa’, pirohan, 
ro‘mol), gastronomik birliklar (shakar, asal, suv, gulob, boda, 
may), shaxs otlari (raqib, oshiq, yor, gado, darvesh, podshoh, 
qul, jallod, kofir, habash, hindu), samoviy jismlar (oy, quyosh, 
yulduzlar, sayyoralar), narsa-buyum nomlari (sham, mushk, 
O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 300 -
zunnor, qalam, jorub,novak, o‘q-yoy), joy nomlari (Yaman, 
Chin, Xo‘jand, Turkiston, Hindi, Kan’on, cho‘l, chamanzor, 
bog‘), diniy-afsonaviy birliklar (malak, hur, zohid, pari) va 
arabiy harflarni mohirona qo‘llash, shuningdek, o‘simlik 
nomini bildiruvchi leksemalar (fitonimlar), jonivor nomini 
bildiruvchi 
leksemalar 
(zoonimlar)ning 
leksik-semantik 
doirasiga kiruvchi ayrim semalar sub’ekt idrokidagi birlamchi 
tasavvurlar bilan assotsiativ munosabatga kirishishi natijasida 
milliy-estetik etalonlar jamlanmasi hosil qilingan. 
Turli estetik konseptlar, jumladan, “go‘zallik” ifodasi 
uchun rang ifodalovchi birliklar vositasida turfa badiiy 
tasvirlar yaratilgan. Masalan: 
oq rangni ifodalash uchun siym (kumush), sadaf, oy, 
quyosh, oq gul;
qora rang ifodasi uchun jubba, mushk, zunnor, hindu, 
habash, ohuning ko‘zi, Bilol timsoli; 
qizil rang ifodasi uchun gul, la’l, aqiq, lola, qon, 
anor(nor); 
sariq rang ifodasi uchun somon, xashak, xazon, oltin 
leksemalari faol qo‘llanilgan. Ular “kognitiv manba 
maydonlari” sifatida yor va oshiqning tashqi ko‘rinishi, ruhiy 
holati, estetik qarashlari, hissiy kechinmalarini, sub’ektning 
emotsional-ekspressiv bahosini lisoniy voqelantirishga xizmat 
qiladi. A.Bazarbaevaning fikricha, “turli etnik guruh 
vakillarining og‘zaki nutqida rang belgisi vazifalarining milliy 
xususiyatlari 
ularning 
mentaliteti 
va 
madaniy-tarixiy 
an’analari bilan bog‘liq...” [4]. Ayrim holatlarda rang belgisini 
o‘xshash narsa, joy, shaxs nomlari bilan atab, kognitiv 
metafora asosida tasvir yaratish hollari ham uchraydi. 
Atoyining quyidagi baytida Hindiston va Qobul jo‘g‘rofiy 
nomlari vositasida qoralik (soch) va oqlik (yuz) belgisi 
go‘zallik tasvirida muhim etalon sifatida qo‘llaniladi: 
Yuz tuman, ming g‘am bila qildi Atoyini asir, 
Zulfi Hinduston savdosinda mohi Kobuli (Atoyi, “Ey 
qading tubiy niholi...”). 
Sub’ekt ongida avvaldan mavjud bilimlar – 
hindlarning qora tanliligi va Qobul osmonidagi oyning 
yorug‘ligi – qora va oq sifatlari umumiy kognitiv jarayonda 
uyg‘unlashib, go‘zallikning lisoniy ifodasiga olib kelgan. Bu 
o‘rinda yor sochining qoraligi oshiqqa “yuz tuman, ming 
g‘am” keltirishidan tashqari, hind yurtining ulug‘ligiga ham 
ishora qiladi. 
Soch ta’rifida uni ilonga, ajdarga qiyoslash an’analari 
ham mavjudki, bunda asosiy diqqat sochning qoraligiga va 
undan keyin boshqa xususiyatlariga qaratiladi.
Yuz uza zulfung erur ganj ustida yotqon yilon, 
Vah, o‘shul ganj orzusidur bizni vayron aylagan 
(Lutfiy, “Ey qaro baxtimni...”). 
Mazmuni: “Sochlaring yuzing uzra go‘yo xazina 
ustida yotgan ilon kabidir, o‘sha xazinaning orzusi bizni 
(oshiq ahlini) xarob qildi”. 
Bunday etalonlar Atoyi g‘azallarida ham uchraydi: 
Soching ne turfa davlatlik, ilondur, 
Kumush ganji uza yotur uzola (Atoyi, “Yuzungdin 
rang olur”). 
Soch 1)rang, 2)shakl-hajm, 3)xususiyat, 4)vazifa 
jihatidan ilonga qiyoslanadi. Soch leksemasining semantik 
doirasiga kiruvchi qora, sariq, oq, uzun, kalta, silliq, jingalak, 
xushbo‘y, yog‘li, quruq, paxmoq, siyrak, qalin, yumshoq, 
qattiq, tovlanuvchan va h.k. semalar hamda ilon zoonimining 
leksik-semantik maydoniga kiruvchi qora, kulrang, yaltiroq, 
tovlanuvchan, uzun, kalta, yo‘g‘on, ingichka, zaharli, zaharsiz 
kabi semalar qora (rang), uzun, silliq (shakl-hajm), 
tovlanuvchan (xususiyat) kabi umumiy belgilar birlashtirilib, 
soch tasviri yuzaga chiqarilgan. Turkiy xalqlarning milliy-
etnik lingvomadaniyatida xalq og‘zaki ijodidagi ertak va 
afsonalarda xazinani ilon qo‘riqlab yotishi haqidagi tasvirlar 
mavjud. Baytda sochning ilon kabi yuz(xazina) ustida yotishi 
manzarasi lingvomadaniy-kognitiv ifoda bo‘lib, bu o‘rinda 
sochning 4-funksiyasi verballashtirilgan. Ayrim o‘rinlarda esa 
xuddi shu maqsad uchun ajdar leksemasidan foydalanilgan. 
Ajdar ham sharq xalqlari lingvomadaniyatida “xazinani 
qo‘riqlab yotuvchi maxluq” sifatida assotsiatsiyalashgan. Ganj 
– yor yuzining qadr-qimmatini belgilovchi baho darajasida 
belgilanib, u o‘zida o‘sha xazinaga “yetisha olmaslik”, 
“armon” semalari vositasida “go‘zallik” konsepti maydonidagi 
“orzu”, “hijron”, “intilish” kabi ma’nolari verballashtiradi. 
Hayvonot olami inson hayoti bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, 
ularning nomlari ham ma’lum assotsiativ munosabatdagi 
so‘zlarni yodga soladi. 
Qimmatbaho tosh nomlari ranglar orqali ifodalangan 
subyektiv baho reprezentatsiyasida sermahsul qo‘llaniladigan 
prototiplar sirasiga kiradi. Oltin, kumush leksemalari rang 
jihatdan yuz va badan tusini ifodalab, har biriga alohida ma’no 
yuklatilgan: 
Ishq o‘tida Lutfiy yuzi oltunni yoshurdi, 
Ey siymbarim, xoh inon, xoh inonma (Lutfiy). 
Baytdagi “oltin” leksemasi metaforik ko‘chim orqali 
oshiq yuzining rangini ifodalayotganini oltin metali haqida 
tasavvurga ega bo‘lga har qanday odam osongina tushunadi. 
Xasta odam yuzidagi sariqlik bilan oltinning sariqlik belgisi 
sub’ekt ongida o‘zaro assotsiativ munosabatga kirishadi. 
Yoshurdi so‘zi rang darajasini yanada kuchaytirib, yor ishqida 
rangi sarg‘ish tusga kirgan oshiqning yuzi oltindan-da sariqroq 
ekanligiga ishora qiladi. Siymbar so‘zi “kumush badan,oq 
badan” ma’nosini anglatadi [2]. Kumushdagi oqlik belgisi 
badanining oqlik belgisi bilan bitta konseptual maydon 
doirasida birlashib, shoir istagan hosila obraz - oq badanli yor 
timsoli namoyon bo‘ladi. Hosil qilingan metonimik birlik 
(siymbar-kumush tan) vositasida shoirning ideal obraz 
haqidagi tasavvurlari reallashadi. Kumush leksemasi orqali 
tana rangi ifodalanish holatini quyidagi baytda ham kuzatish 
mumkin: 
Kumush bilaklaringizni yeng ichra yoshurmang, 
Kishining ilgi ochuq bo‘lsa, benazir bo‘lur (Lutfiy). 
Kumush 
metali 
hamda 
inson 
bilagi 
(tanasi) 
leksemalarining leksik-semantik maydoniga tegishli bo‘lgan 
oqlik belgisi moslashib, o‘quvchi ko‘z o‘ngida oppoq bilak 
tasvirini paydo qiladi. Lutfiy so‘z o‘yinidan mohirona 
foydalangan holda, ikkinchi misrada ikki xil mazmunni 
ifodalaydi: 1) kishining oppoq bilagi ochiq tursa chiroyli 
ko‘rinadi; 2) kishining qo‘li ochiq (saxiy) bo‘lsa, yaxshi inson 
bo‘ladi.
Sharq mumtoz adabiyotida unumli qo‘llanilgan aqiq, 
la’l, inju ,sadaf, yoqut, dur kabi qimmatbaho tosh nomlari ham 
go‘zallikni tasvirlashga xizmat qilgan. Sakkokiy ijodida esa 
yuz sariqligi qahrabo orqali ifodalanadi: 
Boqib bir g‘amzasi birla ko‘zi yuz ming balo qildi, 
Aqiqi ishvasi birla engimni qahrabo qildi. 
Ikki xil qimmatbaho tosh orqali ikki xil rang 
ifodasidan oshiq holi namoyon etiladi. Aqiqning qizillik, 
qahrabodagi sariqlik belgisi muallif tasavvurini obrazli 
ifodalaydi. Labning “aqiq” deyilishiga qizillikdan tashqari va 
“qimmatbaho” semasi ham asos bo‘ladi. Keyingi metaforik 
strukturada rang (sariqlik) belgisi saqlanib, qadr-qiymat 
darajasi tushiriladi.
“Bir toshga ikkinchi toshdan ko‘proq qiymat, baho 
berishi birinchi toshni qadrlashidan dalolat. Tabiatdagi sadaf, 
yoqut o‘z funksiyasiga va qiymatiga ega bo‘lsa-da, jamiyatda 
estetik qadriyat sifatida inson ongida qayta yaraladi” [10,12]. 
K.V. Sboroshenko ayolni qimmatbaho toshlar va foydali 
qazilma metallariga qiyoslashga asoslangan metaforik model 
rus va g‘arb poetik tili uchun ham xos ekanligini ta’kidlaydi 
va italyan shoiri Umberto Sabaning ijodidan misol keltiradi:
“... Le nveste un oro 
unpalpabile il corpo come un frutto. 
(“Questa che ancor se stessa aina su tutto”). 

---