O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

Tahlil va natijalar. So‘zning ko‘p ma’noliligini 
o‘rganish, avvalo, leksik uslubiyat uchun muhim rol o‘ynaydi. 
Chunki, bu so‘zning o‘zida turli xil ma’noning bo‘lishi uchun 
og‘zaki va yozma nutqda qo‘llashda uslubiy bo‘yog‘iga, 
ma’nosiga e’tibor berishni talab qiladi. Shu bosidan ma’no 
ko‘chish ham sinonimiya, omonimiya va boshqa leksik 
vositalar singari hazil, mutoyiba, kulgi va turli so‘z o‘yinlarini 
yuzaga keltiradi. Bunday paytlarda so‘zning to‘g‘ri va 
ko‘chma ma’nosi to‘qnashtiriladi, natijada kutilmagan yangi 
ma’no hosil bo‘ladi. So‘zlarning ana shu nozik ma’no 
ottenkalari badiiy adabiyotda muhim tasviriy vosita sifatida 
keng qo‘llaniladi. 
Ko‘chimlar ko‘proq og‘zaki nutq uchun xarakterli 
hodisadir. Ulardan zo‘rmazo‘raki foydalanib bo‘lmaydi, 
nutqni buzishi mumkin. Ularga yozuvchi yoki notiq zarurat 
tug‘ilgandagina murojaat qilishi lozim. Aks holda ular badiiy 
asar qimmatini oshirish o‘rniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin. Manbalarda ma’no ko‘chishining nima asosda 
ro‘yobga chiqishiga ko‘ra: 
1. Metafora
2. Metonimiya
3. Sinekdoxa
4. Vazifadoshlik singari turlari o‘rganiladi. 
Nutqimizda eng keng tarqalgan ma’no ko‘chish usuli 
metaforadir.
O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 317 -
Metafora - bir predmet nomining boshqa predmet 
nomiga ular o‘rtasidagi ma’lum o‘xshashlik asosida 
ko‘chishidir.
Masalan, tandirning og‘zi birikmasida og‘iz so‘zining 
ma’nosi odam yoki hayvon og‘ziga tashqi o‘xshashligi asosida 
vujudga kelgan. Narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik 
turli asosda bo‘lishi mumkin:
1. Ikki predmet o‘rtasidagi shakliy o‘xshashlik. 
Masalan, odam qulog‘i va qozon qulog‘i.
2. Ikki 
predmet 
qaerda 
joylashishi 
bo‘yicha 
o‘xshashlik. Masalan, itning dumi, samolyot dumi va 
boshqalar.
Nutq jarayonida metaforalardan o‘rinli foydalanish 
nutqimizni ta’sirchan, jozibali qiladi. So‘zlovchining badiiy-
estetik qobiliyatini namoyon etadi.
Metafora borliqni bilish, tilda aks ettirish, nomlash va 
tasniflashning, nutqni ta’sirchan bayon etish, unga 
bo‘yoqdorlik baxsh etishning asosiy usullaridan biridir. 
Metaforizatsiya esa tilda yangi ifoda vositasi qidirmay va hosil 
qilmay, tejamkorlik qonuniyati asosida, borliqdagi narsa va 
hodisalarning o‘xshashligi va muvofiqligi asosida mavjud so‘z 
va iboralarga yangi ularning ontologik imkoniyatlari asosida 
yangi ko‘p qirrali vazifalar va mas’uliyat yuklash 
demakdir[1].
Metafora nutqning ta’sirchanligi va bunyodkorligi 
vazifasiga muvofiq ravishda antik dunyoda ritorikada vujudga 
kelib, insoniyat intellektual olamining barcha sohalarini ham 
zabt 
etgan. 
Tilning 
butun 
qudrati 
metaforada 
mujassamlashgan. Eng kuchli tasvir vositalari ham metaforaga 
tayanadi. X.Otegi-i-Gasset fikricha, “metafora – fikrning 
bemisl quroli, ilmiy tafakkur shakli… metafora – bu ifodalarni 
ko‘chirishdir”[2]. 
Muloqot 
tizimida 
vujudga 
kelgan 
metaforada muloqotning o‘zida bo‘lgani kabi qator omillar 
ishtirok etadi: 
- O‘xshatiluvchi va o‘xshovchi ob’ektlar; 
- So‘zlovchi va tinglovchi shaxs; 
- Muloqot vaziyati; 
- Muloqot muhiti; 
- Muloqot intensiyasi; 
- Zamon; 
- Makon... 
Muloqotda so‘zlovchi shaxsning intellektual sifati 
muhim rolb o‘ynaydi. O‘z aqliy salohiyati natijasi o‘laroq, u 
bir turdagi narsa va hodisalar bilan ikkinchi bir turdagi narsa 
va hodisalar orasidagi mutanosiblik va o‘xshashlikni ko‘radi. 
Ular orasidagi sifatiy monandlikni topadi. Zohiran tamomila 
noo‘xshash hodisalar orasidagi botiniy o‘xshashliklarni topish, 
shu asosda birining nomi bilan ikkinchisini atash yuksak 
intellektual salohiyat natijasidir. So‘zlovchi bir kishini tullak 
deb atar ekan, bunda u ikki holatdan birini namoyon qiladi: 
– Beixtiyor o‘rgangan til bilimini (ya’ni bu so‘zni 
atrof-muhitda tildoshlarining kimga nisbatan qo‘llanishini 
o‘rgangan va so‘zning birinchi asosiy ma’nosini bilmaydi); 
– Ongli ravishda egallagan borliq haqidagi bilimini 
(ya’ni uch yoshdan o‘tgan, endi uni tutish qiyin bo‘lib ketgan, 
ayyorlik darajasini tajriba natijasida egallagan, ovchilarni chuv 
tushirib ketadigan bedana).
Birinchi holatdagi shaxs so‘zning asosiy ma’nosini 
bilmaydi va uning metaforik hosila ma’nosini o‘zining 
an’anaviy tafakkur tarziga muvofiq ravishda qo‘llaydi. 
Ikkinchi holatdagi shaxsda uch xil xususiyatdan biri namoyon 
bo‘ladi: 
– U tullak so‘zining bosh ma’nosini o‘zgalardan 
eshitgan yoki tasodifan biror manbada uchratgan; 
– U tullak so‘zining odamlarga nisbatan qo‘llanishiga 
guvoh bo‘lib, so‘zning ma’nosini bilishga ongli ravishda 
intilgan va bilish natijasida so‘zni metaforik ma’nosini 
qo‘llashda onglilik tamoyiliga tayangan. 
– U tullak so‘zining bosh va hosila ma’nolarini idrok 
etish natijasida tilning bugungi holatida bosh va hosila ma’no 
bilan asosiy va ikkinchi darajali ma’nosi muvofiq 
kelmasligini, bugungi kunda bu so‘zning bosh ma’nosi (“uch 
yoshdan o‘tgan bedana”) xalq orasida unutilganligi, metaforik 
hosila ma’nosi esa faollashib, bosh ma’noni o‘z soyasida 
qoldirib ketganligini ilmiy asosda idrok etadi.
Ana shu ikki xil obyekt orasidagi munosabat ontologik 
tabiatga ega bo‘lib, sinxron ijtimoiylik nuqtai nazaridan bu 
aloqa unutilgan, so‘zning ontologik ma’nosi zaiflashgan, so‘z 
ma’nolariaro vorisiylik tamoyili asosidagi passivlashuv-
faollashuv hodisasi yuz bergan. N.D.Arutyunova fikricha, 
metafora – bu “троп или механизм речи, состоящий в 
употреблении слова, обозначающего некоторый класс 
предметов, 
явлений, 
для 
характеризатсии 
или 
наименования объекта, входящего в другой класс, либо 
для наименования другого класса объектов, аналогичного 
данного в каком-либо отношении”[3]. 
Ko‘p hollarda metaforaning ikki yoqlama semantik 
tabiatga egaligini, bu uning asosiy va belgilovchi xususiyati 
ekanligini, bu esa metaforik ma’noni asosiy ma’nosiz 
tushunish va qabul qilish mumkin emasligini ta’kidlashadi. 
Agar shunday munosabatda bo‘linadigan bo‘lsa, o‘zbek 
tilidagi quralay, megajin, arlon so‘zlarining bugungi kundagi 
faol va keng iste’molli ma’nolarini metaforik ma’no ekanligini 
inkor etishga, inkor etish esa bosh va hosila ma’nolardagi 
so‘zni so‘zlar, ya’ni shakldosh ifodalar sifatida qarashga olib 
kelar edi. Chunki garchi bu so‘zlarning bosh ma’nolari 
(megajin – “cho‘chqaning urg‘ochisi”, quralay – “kiyikning 
bolasi”, arlon – “itning erkagi”) lug‘atlarda mavjud bo‘lsa-da, 
umumiste’mol emas va bu uning sinxron ijtimoiylik xossasi 
kuchsizlanayotganidan dalolat beradi. 
Holbuki, bu so‘zlarning umumiste’mol metaforik 
hosila ma’nolari bilan kam iste’molli bosh ma’nolari orasidagi 
aloqa uzilmagan, lekin unutilish darajasida. Biz talabalar bilan 
o‘tkazgan 
og‘zaki 
so‘rovnomamizda 
bir 
guruhdagi 
talabalardan birortasi ushbu so‘zlarning bosh ma’nolari haqida 
tasavvurga ega emasligini ko‘rsatishdi. Shuningdek, bu holat 
talabalarning umumiy saviyasi bilan emas, balki so‘z 
ma’nolarining qo‘llanishiga davrning hukmi va zamonning 
zayli bilan belgilanadi. Albatta, so‘zning bosh va hosila 
ma’nolari orasidagi bunday hol tilning tadrijiy taraqqiyoti, 
rivoji, unda utilizatsiya hodisasining yuz berishi muqarrar 
holat ekanligi, shu asosda tilning sinxron shaklu shamoyilida 
o‘z-o‘zini tashkil etish sinergetik qonuniyati asosida 
o‘zgarishlar yuz berib turishi zarur. 
Aks holda til o‘z qayishqoqligidan mahrum bo‘lib, o‘z 
iste’molchilarining talablariga javob bera olmay qoladi. O‘z-
o‘ziga ishlov berish tilning mukammalashuv yo‘lidagi asosiy 
jarayonlardan biridir. Tashqi muhit bilan zich munosabati 
asosida takomillashib boradigan ochiq tizimlarda bunday 
dissipativ hodisalar sodir bo‘lishi tabiiy[4] Shu ma’noda aytib 
o‘tish lozimki, metafora tilda yangi so‘zlarning paydo bo‘lish 
omillaridan 
biridir. 
Metaforizatsiya 
natijasida 
yangi 
ma’noning faollashuvi va bosh ma’noning kuchsizlanishi 
miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi dialektik 
qonuniyati asosida sodir bo‘ladi. Yangi ma’noning 
qo‘llanuvchanligi me’yor darajasidan o‘tar ekan, bu bosh 
ma’noning kuchsizlanishi evaziga sodir bo‘ladi. 
Natijasida bosh ma’no va hosila ma’no orasidagi 
ma’noviy “ip” uzilish sari yuz tutadi va omonimiya hodisasi 
yuz beradi. Masalan, jo‘g‘rofiy mohiyatga ega bo‘lgan burun, 
qo‘ltiq so‘zlarining metaforik hosila ma’nolari tana a’zolarini 
ifodalaydigan ma’nolaridan uzilib, terminologik mohiyat kasb 
etmoqda. Bu esa bosh va hosil ma’noning aloqalari 
uzilayotganidan dalolat beradi. Albatta, hosila ma’noning 
faollashuvi ham, bosh ma’noning passivlashuvi ham faqat 
lisoniy hodisa emas. U til sohiblarining ijtimoiy hayoti, 
dunyoqarashi, turmush tarzi, milliy va etnik mental muhiti, 

---