O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 338 -
isbotlandi. Endi mazkur gaplarni ingliz tiliga qilingan 
tarjimalarini ko‘rib chiqamiz:
Mazkur gaplar tarkibidagi “like me”, “like you” – 
predlogli birikmalari dostoning asl tili o‘zbek tilidagi 
“senday”, “menday” singari o‘xshatishlarni ifodalaydi. Ingliz 
tilida o‘xshatish “simile” deb yuritiladi. Simile ikkita turli 
sinfga mabsub bo‘lgan bir-biriga o‘xshamagan predmetninng 
yoki obyektning tasavvuriy qiyoslanishi aytiladi. Tilshunos 
olim D.Fishelov[4] o‘xshatishlarning milliy mentalitetga 
bog’liqligi borasida tadqiqotlar olib borib sakkizta kategoriya 
asosida semantik tahlillar o‘tkazadi. Bunda obyektdan biri 
qiyoslangan bo‘lib u “tenor” deb nomlanadi. Qiyoslovchi 
obyekt esa “vehicle” (vosita) deyiladi. “Tenor” bilan 
“vehicle” o‘xshatishning ikki semantik qutbini tashkil qiladi. 
Bu ikki qutb bir-biri bilan bog‘lovchi so‘zlar orqali 
bog‘lanadi. D.Stamenkovich[5] zoonimlar bilan berildigan 
o‘xshatishlarni kognitiv jihatlariga e’tibor berib, ular orqali 
shaxs xarakteri yaxshiroq ochib berilishini isbotlagan.
O‘zbek tilshunos olimlaridan M.Mukarramov[6] 
o‘xshatishning tarkibi uch qismdan iborat kerakligini 
ta’kidlaydi. Uning fikriga ko‘ra o‘xshatishlarda 1) 
o‘xshatiluvchi predmet, 2) o‘xshayotgan predmet va 3) 
o‘xshashlik belgisi bo‘lishi shart. Ulardan biri matnda tushirib 
qoldirilsa o‘xshatish munosabati ifodalanmaydi. Shu fikrga 
tayangan holda “Alpomish” dostoni va uning tarjimasidagi 
o‘xshatishlardan birini tahlilga tortib ko‘ramiz: 
Asliyat: 
Bermasman deydiku omon, 
Qalmoq kelar to‘gib bosib. 
Qaytmas maydonda savashib, 
Mard yigit daryoday toshib. 
Tarjima: 
Saying no peace I would give, 
Kalmyks 
were 
coming 
offensive. 
Would not retreat from the 
field there, 
The brave guy flooded like a 
river. 
Asliyat va tarjimadan keltirilgan parchada “Mard yigit 
daryoday toshib.” Va tarjima matnidagi “The brave guy 
flooded like a river.” misralari o‘xshatishga misol bo‘la oladi. 
Chunki, M.Mukarramov fikri bu еrda o‘z isbotini topgan. 
Yigit (guy) – o‘xshatiluvchi predmet, daryoday (like a river) – 
o‘xshatilyotgan ob’ekt, toshmoq ( to flood) esa ular o‘rtasidagi 
o‘xshashlik belgisi. Umumiy jihatdan olib qaraganda inson va 
daryo o‘rtasida biror o‘xshashlik bo‘lmasligi mumkin, ammo 
daryoning toshishi va inson shijoatini bir-biriga obrazli 
o‘xshatish qilingan. Mazkur o‘xshatish sintaksemasi tarkibida 
o‘zbek tilidagidek obyektlik sintaktik-semantikasi mavjud 
yoki mavjud emasligini asoslash uchun mazkur inglizcha 
gaplarni ham predikasiyalash va passivizatsiyalash kabi 
lingvistik eksperimentda ko‘rinadi. Masalan: 
Thus, they killed the sultan like me --- ... they killed the 
sultan .... -- they killed me ... the sultan was killed by them like 
me --- I was killed by them like the sultan; 
I’ll kill the alp like you --- I’ll kill the alp … --- I’ll kill 
you like the alp - -- The alp will be killed by me like you --- 
you will be killed by me like the alp. 
Mazkur lingvistik eksperiment natijasida grammatik 
to‘g‘ri gaplar olinadi hamda gap elementlari tarkibida 
ob’ektlik sintaktik-semantikasi saqlanib qoldi va o‘zgarmadi. 
Bu gaplarni ingliz tiliga qilingan tarjimasida ham nafaqat 
o‘xshatishlarni , balki ob’ektlik sitaktik semantikasi ham 
saqlanib qolgan. Demak, nafaqat doston misralari hamda unda 
qo‘llanilgan o‘xshatish badiiy san’ati, balki o‘xshatish badiiy 
san’atini ifodalagan “like + N” sintaksemalari tarkibidagi 
ob’ektlik sintaktik-semantikasi ham tarjimada o‘z aksini 
topgan bo‘lib, o‘xshatish obyekt sintaksemasi bilan 
ifodalangani asoslantirildi.
Endi o‘xshatish badiiy san’atini ifodalab kelgan 
o‘zbek tilidagi “Ot + day”, “Olmosh + day”, ingliz tilidagi 
“like + Pr”, “like + N” ob’ekt sintaksemalarining formal-
distributiv xususiyatlarini aniqlashga o‘tamiz. Har ikki tilda 
ham ob’ekt sintaksema o‘timli fe’l “o‘ldirdi” – “killed”, 
“o‘ldirarman” – “will kill” bilan birikib kelgan. Mazkur 
ob’ekt sitaksema bilan ifodalangan o‘xshatish o‘zbek tilida 
o‘timli fe’ldan oldin, ya’ni prepozitsiyada ishlatilgan bo‘lsa, 
ingliz tilida u postozitsiyada, ya’ni kesimni ifodalagan o‘timli 
fe’ldan keyin ham, oldin ham ishlatiladi. Masalan: 
Asliyat; 
Qutulmadim Yusuf kabi zindondan. 
Zindonni aylanib parvoz qilasan, 
Sog'misan sen yo, shikasta balosan. 
Necha so‘zni shunqor g'ozdan so‘radi, 
Tarjima: 
Like Josef I was not saved from dungeon, 
Round the dungeon you are flying, go on. 
Are you healthy or wounded by evil, came back? 
Several words he asked from the young duck, 
Mazkur gapda o‘xshatishni ifodalab kelgan ob’ekt 
sintaksemasi passiv gap tarkibida, prepozitsiyada, va hatto 
gapni boshida kelganligini ko‘rsatmoqda. Demak, o‘zbek 
tilidan farqli o‘laroq, ingliz tilida agar gap majhul (passiv) 
darajada bo‘lsa, ob’ekt sintaksema gapning egasi pozitsiyasida 
ham ishlatilishi mumkin, masalan: 
Asliyat: 
Qayt endi, kelgan bema’ni! 
Sen eshitgin aytgan tildi, 
Qorajon, yo‘lingda turdi, 
O‘ldirar senday dushmandi, 
Tarjima: 
Go back who came senseless! 
Listen, the word , spoken, hey, 
Qorajon is standing on your way. 
Like a foe you will be slain, 
Asliyat: 
Ot jilovin tortib qarab tursang-chi, 
Bul so‘zima, qo‘zim, javob bersang-chi, 
Bemahal yurishni, beklar, qo‘ysang-chi! 
Senday beklar bu elatda to‘radi(r), 
Tarjima: 
Why don’t you stop, pulling the horse rein? 
Answer my word, my babe, reply, not strain. 
Taking journey late at night, give up, beks, 
The beks like you are needed as rulers next. 
Mazkur ob’ekt sintaksema agentiv sintaksema kabi 
to‘rtta pozitsion variantga ega, bosh leksemaga nisbatan 
prepozitsiya, postpozitsiya hamda ega va tobe gap bo‘lagi 
o‘rnida ishlatiladi.
O‘xshatish ob’ekt sintaksemasining leksik bazasi 
agentiv sintaksemaning leksik bazasi kabi ot so‘z turkumiga 
mansub leksemalar, jumladan: Yusuf - Josef, sel – flood, va 
kishilik olmoshlari sen, senday – you, like you, men, menday – 
me, like me. Ob’ekt sintaksema aktiv sintaksemani ifodalab 
kelgan ba’zi o‘timli fe’llar ham unig leksik qurshovini tashkil 
qiladi, jumladan: xafa qilmoq - upset, offend, ko`rmoq- see, 
gumon solmoq- cause doubt, asramoq – save, o`ldirmoq- slay, 
slay, zarur bulmoq – need , hadik bermoq- cause suspicion, 
to`kmoq- pour, haydab kelmoq – bend, bring, ko`rmoq- see, 
o`ldirmoq – kill.