O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 344 -
Bugungi kunda ilmiy fantastika madaniyatning tan 
olingan va muhim qismiga aylanib, to‘liq vositachilik bilan 
qamrab olinmoqda. Madaniyatning bu holati ommaviy axborot 
vositalarining inson hayotining barcha sohalariga kirib borishi 
bilan belgilanadi, bu burilish XX-XXI asrlarda sodir bo‘lgan 
medial burilishning mohiyatidir. Shunday qilib, fantastika 
zamonaviy gumanitar bilimlarning endi shakllanayotgan 
tarmog‘i bo‘lib, uning o‘rganish obyekti ilmiy fantastika 
(ilmiy fantastika, fantastika, qo‘rqinchli romanlar va 
boshqalar), kino, video o‘yinlar, komikslar, arxitektura, 
haykaltaroshlik va boshqalardir) tanqid nuqtai nazaridan eng 
faol o‘rganilgan. Aynan shu metodologiya janr bo‘yicha 
ko‘plab so‘rov tarixshunoslik tadqiqotlarini keltirib chiqardi 
va zamonaviy olimlarga qimmatli shaxsiy kuzatishlar 
to‘plamini taqdim etdi.
Muhokama va natijalar. Adabiyot nazariyasida 
fantastika janr sifatida adabiy ijodning fantaziya va ilmiy 
fantastika kabi turlari uchun umumiy ta’rif bo‘lib xizmat 
qiladi. Ularning har biri XX asr mobaynida kitobxonlar 
orasida mashhur bo‘lib kelmoqda. Ilmiy fantastika genezisi 
antik davrga, uning eng arxaik davriga, mifologiya, birinchi 
utopiyalar va fantastik sayohatlarning tavsiflari paydo bo‘lgan 
davrga to‘g‘ri keladi. “Oddiy ongda fantaziya mistik, o‘zga 
dunyoviy, g‘ayritabiiy yoki ilgari noma’lum bo‘lganlar bilan 
uchrashish tajribasini tasvirlaydigan rivoyatga aylanadi. 
Adabiyot nazariyasida fantastika janrining juda ko‘p ta’riflari 
mavjud. Bu haqda hatto hazil ham bor edi: ushbu janrning 
yana bir ta’rifi paydo bo‘lganda, fantast yozuvchi darhol sanab 
o‘tilgan xususiyatlarga mos kelmaydigan asar yaratadi, ammo 
shunga qaramay, janr qolipidan (ichidan) chiqmaydi” [1.174]. 
Fantastik konsepsiyaga aniq nazariy tamoyillar asosida 
qat’iylik va aniqlik kiritish uchun biz Todorov va 
R.Kailloisning yondashuvlariga murojaat qilishni taklif 
qilamiz. Bu mualliflar ilmiy fantastikani semiotik va qaysidir 
ma’noda 
ekzistensialistik 
yondashuvlar 
kontekstida 
izohlaydilar. Ikkala muallifning ham ushbu tadqiqotga bo‘lgan 
ehtiyoji ularning konsepsiyalarining bir-birini to‘ldirishi bilan 
bog‘liq bo‘lib, bu zamonaviy mushtariyning ilmiy-fantastikga 
qiziqish sabablarini tahlil qilishda bizga yanada kengroq 
xususiyatlarga tayanish imkonini beradi. 
Badiiy adabiyotda, shuningdek, boshqa badiiy 
asarlarda ham hikoya ko‘pincha hikoyachi nomidan olib 
boriladi, bu esa mushtariyni sodir bo‘layotgan voqealarni 
jimgina kuzatish holatiga qo‘yadi. Biroq, faqat fantastik 
adabiyotni mushtariy o‘z voqeligida sodir bo‘lmaydigan 
narsalarni kuzatib, butunlay befarq qololmaydi. “Fantastika 
janrida badiiy adabiyot mavjudligidan dalolat beradi” [6.223]. 
Shuni ta’kidlash kerakki, Todorov o‘z ishini fantastik 
asarning muhim adabiy janr sifatida hali ham yetarli darajada 
ochib berilmagan jahon adabiyoti kontekstida yozadi, shuning 
uchun uning e’tibori, birinchi navbatda, ilmiy fantastikaning 
"buyuk adabiyot" ga yaqinlashish tendensiyasiga qaratilgan. 
Bizning vazifamiz esa uning nazariy asoslarini aniqlash va 
tahlil qilishdir. Ya’ni, fantastika o‘z uslubi yordamida o‘ziga 
xos kognitiv qobiliyatga ega, badiiy va rasional idrokni teng 
jalb qila oladigan, matnlardan haqiqatni izlashni maqsad 
qilmaydigan mushtariylarni talab qiladi va o‘ziga jalb qiladi. 
Shunday 
qilib, 
muallifning 
roli, 
birinchi 
navbatda, 
yaratilayotgan badiiy asarning har bir keyingi jildini 
tayyorlash 
va 
nashr 
etishda, 
hikoyachi 
ko‘pincha 
qahramonlardan biri bo‘lib chiqadi. Bundan tashqari, 
hikoyachi fantastik asar qahramoni sifatida ko‘pincha 
madaniyatning har qanday o‘rtacha sub’ektida o‘zini taniy 
oladigan tarzda taqdim etiladi.
S.Todorov asarlarda fantastikning quyidagi nazariy 
asoslarini belgilaydi: “Mushtariyga (qo‘rquv, dahshat yoki 
qiziqishni boshdan kechiradigan), hikoya qilish maqsadlariga 
xizmat qiluvchi (diqqatini kitobda saqlashga yordam beradi) 
va fantastik olamni tasvirlaydigan o‘ziga xos janrdir. Aynan 
oxirgi funksiya, bizning fikrimizcha, matnga ishonch 
darajasining doimiy tebranishlari tufayli o‘quvchiga immanent 
va transsendent o‘rtasidagi chegaralarning o‘ziga xos 
tajribasini olish imkonini beradi. Ushbu tajriba haqiqiy 
sosializasiya jarayonida olinganidan ko‘ra ancha o‘ziga xosdir. 
Fantaziya 
ichida 
chegaralarning 
harakatchanligi 
chegaralangan: bu nutqda arvohlar, yagona shoxlar va boshqa 
g‘ayritabiiy mavjudotlar mavjud. Ya’ni, fantastika janrida 
doimiy ravishda haqiqiy va noreal chegaraga duch kelinadi. 
Fantastika janridagi chegara, birinchi navbatda, asar syujetida, 
materiya va ruhning yonma-yon mavjudligining noaniqligida 
ifodalanadi. Agar tabiiy sharoitda materiya va ruh o‘zaro 
bog‘langan bo‘lsa-da, lekin bir-biriga o‘tmasa, u holda 
fantastika 
janrida 
ruhning 
materiyaga 
va 
aksincha 
metamorfozalari (sehrgarning qo‘lidagi tayoq moddiy 
obyektlarda o‘zgarishlarni amalga oshirishga qodir va 
sub’ektning ruhining kuchi afsun bilan o‘zgartirishi) mumkin. 
Syujetda materiya va ruhning qat’iy ajratilishining yo‘qligi 
ham sub’ekt dunyosi, insonning haqiqiy dunyosi va ob’ekt 
dunyosi, matnning noreal dunyosi o‘rtasidagi chegaraning 
yo‘qolishiga olib keladi” [5.87]. Mushtariylar va fantastik asar 
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni batafsil tahlil qilish doirasida 
muallifning siymosini eng muhimlaridan biri sifatida 
tushunish mumkin. Muallif XX asr oxiridagi ilmiy-fantastik 
adabiyotning g‘ayritabiiy narsalarni taqdim etish va idrok etish 
usullarini o‘zgartiradigan tendensiya kontekstida aniqlanadi. 
Syujetning o‘zi, hikoyachi va bosh qahramonlar endi muallif 
qalamidan avvalgidan ham g‘ayrioddiyroq chiqadi. Badiiy 
adabiyotning umumiy xarakteristikasi - real va noreal 
o‘rtasidagi chegaraning xiralashishi doirasida harakat 
qiladigan zamonaviy adabiy janri uchun hikoyachi bilan 
tanishish zarurati baribir yangi murakkab vazifani qo‘yadi. 
Biz uning nazariyasining faqat bir qismiga, asosan, 
fantastik asar yaratishda ijodkorning roli haqidagi fikrlarga 
to‘xtalamiz. R. Kaylua adabiyotda, asosan, zamonaviy 
adabiyotda fantastika janrini dominant deb hisoblaydi, faqat 
qisman fantizida to‘xtaladi. U fantastikaning janrlar makonida 
uchraydigan medial mavqeini ta’kidlaydi, “Fantastikasyujetda 
emas, balki talqin qilish tarzida ildiz otadi” [5.95]. R.Kaillua 
bu hodisa madaniyatda allegoriya kabi badiiy ifoda vositalari 
tufayli vujudga kelganligini qayd etadi. Va Uyg‘onish davrida 
yozuvchining ijodiga xos bo‘lgan ma’noni intuitiv tushunish 
manbai bo‘lish uchun g‘oyalarning so‘zma-so‘z ifodasini 
qayta ko‘rib chiqishga turtki bo‘lishi haqida fikir yuritadi. 
M.Fukoning fikricha: “Qadimgi adabiyot olamining 
mifologik surati faqat matnning allegorik tabiatiga asoslanishi 
mumkin, bu esa bizni mifning dastlabki allegorik tabiatiga 
ishora qiladi., mifologiyaning kosmologik komponenti xayol 
va tasavvur sohasini ochiq qoldirib, aks ettiruvchi tafakkurga 
muqobili va fantastika janrining birinchi ko‘rinishi bo‘lgan” 
[8.68]. Shunday qilib, fantastika janri me’yor va og‘ish 
tushunchalaridan tashqariga chiqadigan syujet jamiyatda 
taqiqlangan narsalarni ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi 
(shuning uchun XX asr boshlarida fantastik adabiyotning 
marginal pozisiyasi, bu shunday qabul qilingan).
Shuni ta’kidlash kerakki, bizning fikrimizcha, bu 
tendensiya XX asrning oxiriga kelib fantastika janriga 
nisbatan fentiziy tobora ommalashib borayotganida namoyon 
bo‘ladi. Fantastik asarlarning syujeti asosan ilmiy-fantastik 
nazariyasiga asoslangan, bu esa hozirgi kunda dolzarb emas. 
Binobarin, hozirgi zamonda insoniyatni bugungi kun ko‘proq 
qiziqtiradi, shuning uchun ham fantastika janri o‘rniga fantiziy 
hozirda ommabop madaniyatda birinchi o‘rinda turadi. Ilmiy 
fantastika, bashorat qilinadigan, kutilgan kelajakni nazarda 
tutgan holda, bizni bo‘lmagan va bo‘lishi mumkin bo‘lmagan 
o‘tmishga ishora qiluvchi xayolotdan ko‘ra realroqdir. Va shu 
nuqtai nazardan, fantaziyaning fantastik tabiatining tabiati 
ko‘proq absurddir, shuning uchun ham absurd tushunchasini 
ham, uning inson voqeligidagi rolini ham, fantaziyadagi 

---