O’zRes Pre. I. A. Karimov- vatan tarixini o’rganishning axamyati to’g’risida

Salavkiylar davlati va Yunon-Baqtriya podsholigi. (15-16 javoblar)
O`rta Osiyo salavkiylar davlati tarkibida. Miloddan avvalgi 323-yil 13-iyunda Makedoniyalik Aleksandr vafot etdi. U yaratgan davlat uch qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga bo`linib ketdi. Bu davlatlar Aleksandrning eng yaqin lashkarboshilari tomonidan boshqarilgan. Uzoq davom etgan o`zaro urushlardan keyin, miloddan avvalgi 312-yilda Makedoniyalik Aleksandrning lashkarboshilaridan biri Salavka Bobil (Mesopotamiya) davlati hukmdori bo`ldi. Salavka davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Baqtriya, So`g`diyona, Marg`iyona kirar edi. o`z davlati tarkibiga kirgan O`rta Osiyoni Salavka satrapliklarga bo`ldi, ularning har biriga satrap hukmronlik qilar edi. Davlat mudofaasi va qo`shinlarni tashkil etish bilan sobiq lashkarboshilardan tayinlangan strateg shug`ullanar edi. Miloddan avvalgi 293-yilda Salavka Sharqiy viloyatlar - Parfiya, Marg`iyona, Baqtriya, So`g`diyona noyibi etib o`z o`g`li Antioxni tayinladi. Mil. avv. 280-yilda Salavka vafotidan so`ng Antiox ulkan davlat hukmdoriga aylandi va 20 yilcha mamlakatni boshqardi. Yunon-makedon istilolari tufayli izdan chiqqan turmush tarzi So`g`diyona, Baqtriya va Marg`iyonada asta-sekin tiklana boshladi. Bu yerlarda yangi manzilgohlar, shaharlar bunyod etildi, savdo-sotiq, dehqonchilik va hunarmandchilik rivojlana boshladi. Baqtra, Maroqanda, Antiox Marg`iyonasi (Marv), Termiz yirik shahar va madaniyat markazlariga aylandi. Yunon-makedon istilolaridan keyin O`rta Osiyo viloyatlari tarixida antik yoki ellinistik davr boshlandi. Bu yurishlar pirovardida G`arb va Sharq o`rtasida madaniy munosabatlar va almashinuv kengayishiga olib keldi. Baqtriyada yunon yozuvi, yunon og`irlik o`lchov birliklari, pul munosabatlari, hunarmandchilik va san'at buyumlari tarqaldi. Ellinlashtirish - Sharqda yunon madaniyati tarqalishi va aralash madaniyat - yunon va mahalliy Sharq: madaniyati tashkil topishi jarayoni. O`z navbatida yunonlar ham Baqtriya binosozlik va hunarmandchilik an'analarini o`zlashtirdilar. Yunon-Baqtriya davlati. Miloddan avvalgi III asr o`rtalarida Baqtriya Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqadi. Antik davr tarixchilari xabar berishicha, Diodot - mingta Baqtriya shahri hukmdori o`zini podsho deb e'lon qiladi. Shu voqeadan Yunon-Baqtriya davlati tarixi boshlanadi. Mil. avv. 250-yilda Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqqan Parfiya Baqtriyaning raqibiga aylanadi. Baqtriyadan tashqari, Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga So`g`diyona va Marg`iyona ham kirgan edi. Diodotdan keyin Yunon-Baqtriyada hukmronlik davlat tarixida sezilarli iz qoldirmagan Yevtidemga o`tdi. Yevtidemning o`g`li Demetriy hukmronligi davrida (mil. avv. 199-167-yy.) Yunon-Baqtriya podsholigi eng katta sarhadlarga ega bo`ldi. Hindistonning bir qismi bu davlatga qo`shib olingan edi. Parfiyada hokimiyat Mitridat I qo`liga o`tishi bilan Baqtriyaga harbiy tazyiqni kuchaytiradi. Yunon-Baqtriya davlati tinimsiz urushlar olib borishga majbur ediki, bu hol uning kuchsizlanishiga sabab bo`ldi. Bundan foydalangan ko`chmanchi yuechji qabilalari miloddan avvalgi 140-130-yil-larda Yunon-Baqtriya davlatini bosib oladilar. Madaniyatning rivojlanishi. Yunon-Baqtriya davlati 120 yil yasha di. Shu davr mobaynida uning iqtisodiyoti va madaniyati yuksaldi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi, ko`plab shaharlar barpo etildi. Baqtriya, So`g`diyona va Marg`iyona hunarmandlari yasagan buyumlar ko`pgina qo`shni shaharlar va davlatlarga ham tarqaldi. Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tasviri bilan zarb etilgan. Dajla daryosi bo`yi - Salavkiyadan Baqtriyagacha karvon yo`li qurib bitkazilgach, jahondagi ko`pgina davlatlar bilan xalqaro savdo-sotiq va madaniy aloqalar jonlandi. Baqtriya orqali Xitoydan Hindistonga boradigan karvon yo`li, shuningdek, Buyuk Ipak yo`lining janubiy tarmoqlari o`tgan edi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda Yunon-Baqtriya davlatining salavkiylardan ajralib chiqishi yunon zodagonlarining qo‘zg‘oloni xususiyatiga ega bo‘lib, unga Baqtriya aholisi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Diodot boshchilik qiladi. Tadqiqotchilar Yunon-Baqtriya davlati paydo bo‘lgan turli sanalarni belgilaydilar (mil. avv. 256, 250, 248 va 246-245 yy.). Bu davlatning asosi Baqtriya bo‘lib, ba’zi hokimlar davrida (Yevtidem, Demetriy, Yevkratid) Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi katta yerlar qo‘shib olinadi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Yunon-Baqtriya mulklarining chegaralari doimiy mustahkam bo‘lmasdan harbiy-siyosiy sharoitdan kelib chiqib o‘zgarib turgan. Mil. avv. III asrning oxirlari O‘rta Osiyoning janubidagi harbiy-siyosiy vaziyat haqida Polibiy ma’lumotlar beradi. Uning yozishicha, salavkiylar tomonidan Baqtrada qamal qilingan Yevtidem (Yunon-Baqtriya hukmdori) ularning hukmdori Antiox III ga “chegarada ko‘chmanchi qabilalar turganligi va ular chegaradan o‘tadigan bo‘lsa har ikkala tomonning ham ahvoli og‘ir bo‘lishi mumkinligini” bildiradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Polibiy ma’lumot bergan ko‘chmanchilar mil. avv. III asrning oxirlarida Zarafshon daryosiga qadar deyarli butun So‘g‘dni egallagan bo‘lib, bu hududlar Yunon-Baqtriya mulklarining vaqtinchalik shimoliy chegarasi bo‘lib qoladi. Shuningdek, G‘arbiy Hisor tog‘ tizmalari ham shimoliy chegaralar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Yunon-Baqtriya davlatining gullab-yashnagan davri mil. avv. III asrning ikkinchi yarmi va mil. avv. II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Yunon-Baqriya davlati markazlashgan davlat bo‘lib, hokimiyatni podsho boshqarar edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib bu viloyat hokimlari podshoga bo‘ysunar edilar. Ba’zi tadqiqotchilar So‘g‘d va Farg‘ona ham Yunon-Baqtriya tarkibiga kirgan desalar, ayrimlari bu davlatning chegaralari Amudaryodan nariga o‘tmagan deydilar. So‘nggi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida topilgan juda ko‘plab arxeologik topilmalar Amudaryoning o‘ng va so‘l qirg‘og‘i aholisining mil.avv. III-II asrlardagi o‘zaro aloqalardan darak beribgina qolmay, bu yerlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda mil. avv. 250-140G‘130 yillar davomida Yunon-Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘lib, bu davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar hokimiyatni boshqarganlar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmiga kelib ko‘chmanchilar zarbalari ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi. Yaqin va O‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O‘rta Osiyo hududlarida katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy hukmronligi davri sifatida izohlanib fanda bu davr-ellinizm davri deb ataladi. Yellinizm-(Bolqon yarim orolidagi Yellada shahri nomi bilan bog‘liq)bu aniq tarixiy mavjudlik bo‘lib, iqtisodiy hayotda, ijtimoiy va siyosiy tuzumda, mafkura va madaniyatda ellin (yunon) va Sharq unsurlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir. Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi vodiysiga bo‘lgan ulkan hududni qamrab olgan edi. Tadqiqotchilar, ellinlashuv darajasiga qarab bu hududni uchta mintaqaga bo‘ladilar: 1. Yellada; 2 Kichik Osiyo, Suriya va Misr; 3.Yefrat daryosining sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar tarixiy adabiyotlarda “Yellinlashgan Sharq“ tushunchasida aks etgan bo‘lib, uning tarkibiga Mesopotamiya, Yeron, O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari, Afg‘oniston, Pokiston va Hindistonning Makedoniyalik Iskandar bosib olgan hududlari kirgan. Makedoniyalik Iskandar yurishlari natijasida keng miqyosda boshlangan ellinizm madaniyatining kirib kelishi Baqtriya, Parfiya va So‘g‘diyona shaharlari, hunarmandchiligi va badiiy-amaliy san’atiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Yozma manbalar Iskandar nomi bilan bog‘liq uchta shahar: Aleksandiya Oksiana (Oks bo‘yidagi Iskandariya), Aleksandriya Marg‘iyona (Marg‘iyona Iskandariyasi), Aleksandriya Yesxata (Chekkadagi Iskandariya) haqidagi ma’lumotlar beradi. Ulardan tashqari, katoykiyalar deb nomlangan yunon harbiylari manzilgohlari ham mavjud edi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida O‘rta Osiyoning janubiy hududlaridan ellinizm madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan turar-joylar, moddiy-ma’naviy madaniyat buyumlari, tanga pullarning topilishi bu hududlardagi mahalliy madaniyatga ellin an’analari (shaharsozlik, haykaltoroshlik, badiiy-amaliy san’at, alifbo va boshqalar.) kuchli ta’sir etganidan dalolat beradi.

17.