Padarkush yoxud tarbiyasiz bolaning taqdiri

MUSTAQIL ISH
Mavzu:M.Behbudiyning “Padarkush yoxud tarbiyasiz bolaning taqdiri” drammasining axloqiy ahamiyati.
Bajardi: _______________________
QABUL QILDI:______________________
Toshkent – 2023
MАVZU: M.Behbudiyning “Padarkush yoxud tarbiyasiz bolaning taqdiri” drammasining axloqiy ahamiyati.
Reja:
1.V guruh elementlari.
2.Davriy sistemaning V A gruppasi
3. R-fosfor, N -azot xossalari va ishlatilishini organish.

Azot,fosfor,mishyak,surma va vismutlar davriy tizimning beshinchi guruhini tashkil etib,pelementlar deyiladi.Bu guruh elementlarining elektron konfiguratsiyasi ns2p3.S energetik pog’onadagi elektronlar juftlangan,p pog’onasidagi elektronlar esa yakka holda joylashgan bo’ladi.Guruh elementlarining atomi tashqi energiya ta’siridan qo’zg’algan holatga o’tkazilganda juftlangan elektronlarning biri d pog’onachaga o’tib,yakkalangan elektronlarning soni 5 taga yetadi.Shuning uchun ham guruh elementlariing birikmalardagi oksidlanish darajasi -3dan +5gacha o’zgaradi.Guruh elementlarining vodorodli birikmalar VI vaVII guruh elementlarining vodorodli birikmalariga qaraganda kamroq qutblangan.Shuning uchun ham azot guruhidagi elementlarning vodorodli birikmalari,suvli eritmalarda vodorod ionini hosil qilmaydi,ya’ni kislotali xarakterga ega emas. Guruh elementlarining yuqori oksidlari E2O5 kislotali osid bo’lib,mos ravishda HEO3 va H3EO4 shakildagi kislotalarni hosil qiladi.Guruhdagi elemental birikmalarininng ko’pchiligi farmasevtik dorivor moddalari sifatida ishlatiladi.
Shuning uchun guruh elementlarini alohida o’rganish maqsadga muvofiq.Tabiatda azodning 14 7N(99,6%); 15 7N(0,37%) izatoplari barqaror. 4 ta izatopi sun’iy usulda olingan.Azotning ko’p qismi tabiatda erkin holda uchraydi.Azod murakkab organic birikmalar-oqsil moddalari tariqasida,har bir o’simlik va har bir tiri organizmning tarkibiga kiradi.Hujayralarning eng muhim qisimlari protoplazma va yadro oqsil moddalaridan tuzilgan.Oqsil bo’lmasa,hayot ham bo’lmaydi.Azodsiz oqsil bo’lmaydi.Toza azod rangsiz,hidsiz,mazasiz,yashashgava yonishga yordam bermaydigan,100hajm suvda 1,54 hajm eriydigan -209,9oC suyuqlanib,-195,8oC qaynaydigan gaz. Sanoatda azod havodan ajratib olinadi.Laboratoriyada azod uchun oldin konsentrlangan va qaynoq NaNO2 hamda NH4CL eritmalarini aralashtirib,NH4NO2 olinadi:
NaNO2+NH4CL=NaCL=NH4NO2 Hosil bo’lgan NH4NO2 oson parchalanadi: NH4NO2 N2+2H2O Bunda mutlaq toza azot olinadi.Azot kimyoviy jihatdan olganda nihoyatda inertdir.Azot odatdagi haroratda faqat litiy bilangina birikadi.Azot qizdirilganda boshqa ba’zi bir metallar bilan ham birikishi mumkin: 6Li+N2=2Li3N 3Ca+N2=Ca3N2 2Al+N2=2AlN
Azot vodorod bilan bir necha birikma hosil qiladi.Ulardan eng asosiysi ammiak(NH3).Laborotoriyada ammiak ammoniy tuzlari hamda ishqoriy va ishqoriy-yer metal oksidlari yoki gidroksidlari aralashmasini qizdirish yo’li bilan olinadi: 2 NH4Cl+Ca(OH)2=2NH3 +CaCl2+2H2O 2 NH4Cl+CaO=2NH3 +CaCl2+H2O Hozirgi vaqtda nitrat kislotani va azotli o’g’itlarni ishlab chiqarishda qo’llaniladigan ko’p miqdordagi ammiak 450o-500oC harorat, 2*104 kPa bosimda g’ovak temir kabi katalizator ishtirokida azot va vodoroddan sintez qilinadi: N2+3H2=2NH3 Toza ammiak-rangsiz,o’ziga xos o’tkir hidli,havodan biroz yengil,zaharli gaz.Ammiak odatdagi bosimda-33,4oC da suyuqlanib,77,8oC da kristallanadi.Normal sharoida bir hajm suvda 710 hajm ammiak eriydi.Ammiakning suvli eritmasi ishqoriy sharoitni hosil qiladi.Ammiakning suvdagi konsentrlangan eritmasi novshadil spiriti deyilib,tarkibida25%NH2 saqlaydi,uning zichligi 0,91 g/sm 3 ga teng.Tibbiyotda ishlatiladigan novshadil spiritining tarkibida 10%NH3 bo’ladi.Harorat ortishi bilan ammiakning suvdagi eruvchanligi kamayadi.Ammiak kimyoviy jihatdan faol,asosli xossaga ega.U kislatalar bilan birikib,tuz hosil qiladi: NH3+HCl=NH4Cl NH3+HNO3=NH4NO3 2NH3+H2SO4=(NH4)2SO4
Suvli,eritmasi,ishqoriy,muhitga,ega: NH3+H2ONH3*H2ONH4OHNH4+=OH- NH4OH kuchsiz asos KD=1,8*10-5 Ammiak kislorodda yonadi.Bunda azot,platina katalizatori ishtirok etsa,azot(II)oksid hosil bo’ladi. 4NH3+3H=2N2+6H2O 4 NH3+5O 2 pt 4NO+6H2O Ammiakdagi vodorod atomlari metal yoki galogen atomlariga almashinishi mumkin: 2NH3+2Na=2NaNH2+H2 NH4Cl+3Cl2=4HCl+NCl3 8NH3+3Br2=N2+6NH4Br 4NH3+3I2=NI3+3NH4I Ammiak qaytaruvchi bo’lib,metallarni ularning oksidlaridan qaytaradi: 3CuO+2NH3=3Cu+N2+3H2O Ammiakni ntriy gipoxlorid bilan oksidlab,azotning yana bir vodorodli birikmasi gidrazin olinadi: 2NH3+NaCIO=N2H4+NaCI+H2O G idrozin-ammiakka nisbatan ancha kuchsiz asoslik xarakterga ega,kuchli qaytaruvchi.Gidrazin havoda va kislorodda yonadi.Bunda ko’p miqdorda issiqlik ajraladi.Shuning uchun gidrozin raketa yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Azid kislota-HN3 .Azid kislotalar qatoriga kiradi.(KD=3*10-5).Kislota tuzlari azidlar deyiladi.Azid kislota va uning tuzlari qattiq portlovchi moddalardir. Azot bir necha oksidlar: N2O-azot(I)oksid, NO-azot (II) oksid,N2O3-azot (III) oksid,NO2 N2O4-azot (IV) oksid, N2O5-azot(V) oksid hosil qiladi.Bu oksidlar biri ikkinchisidan xossalari bilan farq qiladi.
N2O-Azot (I) oksid NH4NO3 ni yuqori haroratda parchalash yo’li bilan olinadi: N H4NO3 t N2O +2H2O N 2O-rangsiz,kuchsiz,yoqimli hidli gaz bo’lib,kuldiruvchi gaz deyiladi.Tibbiyotda narkoz sifatida ishlatiladi.Bir hajm suvda 0,63 hajm N2O eriydi.N2O uy haroratida barqaror.Ko’pchilik birikmalar kislorodda yonganidek N2O da ham yonadi. NO-azot (II) oksid suyuqlikka qiyin aylanadigan gaz.Odatdagi sharoitda 100 hajm suvda 5 hajm NO eriydi.NO kimyoviy xossasi jihatidan tuz hosil qilmaydigan oksid.Kislorod bilan oson birikib,azot(IV0oksid hosil qiladi. Azot bilan kislorod odatdagi sharoitdao’zaro reaksiyaga kirishmaydi.Ammo juda yuqori haroratda,masalan,havodan elektr uchqunlari o’tkazilganda azot bilan kislorod bevosita birikib,azot (II) oksidni hosil qilishi mumkin. N2+O2 3000-4000C 2NO elektr yoyi Labaratoriyada NO misga suyultirilgan 30-35% nitrat kislotani ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi: 3 Cu +8HNO3=2NO +3Cu (NO3)2+4H2O Azot(III) oksid N2O3-nitrat kislotaning angidridi ,past haroratda to’q havo rang tusli suyuqlik bo’lib,-102oC da kristallanib,+3,5oC da qaynaydi va azot (II),azot(IV) oksidlarga parchalanadi. 2 N2O3 NO+NO2 Azot (III) oksidga mos kislota nitrit kislota bo’lib,bu kislota nitrit tuzlatiga suyultirilgan sulfat kislota ta’siri tufayli olinadi: 2NaNO2+H2SO4=2HNO2SO4 Nitrit kislotani konsentrlashtirish va qizdirish uni suv bilan azot (III) oksidga parchalanishiga sababchi bo’ladi.Nitrit kislotaga nisbatan uning tuzlari ancha qarorli bo’lib,laboratoriyada oksidlovchi yoki qaytaruvchi sifatida,farmatsiyada har xil dorivor moddalar hosil qilishda ishlatiladi. Azot(IV)oksid(NO2) qo’ng’ir-qizg’ish,zaharli,havodan og’ir,o’ziga xos hidli,bo’g’uvchi gaz.
Odatdagi sharoitda 100 hajm suvda 5 hajm NO eriydi.NO kimyoviy xossasi jihatidan tuz hosil qilmaydigan oksid.Kislorod bilan oson birikib,azot(IV0oksid hosil qiladi. Azot bilan kislorod odatdagi sharoitdao’zaro reaksiyaga kirishmaydi.Ammo juda yuqori haroratda,masalan,havodan elektr uchqunlari o’tkazilganda azot bilan kislorod bevosita birikib,azot (II) oksidni hosil qilishi mumkin. N2+O23000-4000C2NO elektryoyi Labaratoriyada NO misga suyultirilgan 30-35% nitrat kislotani ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi: 3Cu+8HNO3=2NO+3Cu(NO3)2+4H2O Azot(III) oksid N2O3-nitrat kislotaning angidridi ,past haroratda to’q havo rang tusli suyuqlik bo’lib,-102oC da kristallanib,+3,5oC da qaynaydi va azot (II),azot(IV) oksidlarga parchalanadi. 2N2O3NO+NO2 Azot (III) oksidga mos kislota nitrit kislota bo’lib,bu kislota nitrit tuzlatiga suyultirilgan sulfat kislota ta’siri tufayli olinadi: 2NaNO2+H2SO4=2HNO2SO4 Nitrit kislotani konsentrlashtirish va qizdirish uni suv bilan azot (III) oksidga parchalanishiga sababchi bo’ladi.Nitrit kislotaga nisbatan uning tuzlari ancha qarorli bo’lib,laboratoriyada oksidlovchi yoki qaytaruvchi sifatida,farmatsiyada har xil dorivor moddalar hosil qilishda ishlatiladi. Azot(IV)oksid(NO2) qo’ng’ir-qizg’ish,zaharli,havodan og’ir,o’ziga xos hidli,bo’g’uvchi gaz.Azot(IV)oksid sekin-asta sovitilsa,11,2oC da rangsiz kristallga aylanib dimer holiga o’tadi: 2NO2+N2O4 Qizdirilganda esa 140oC da monometr NO2 holida bo’ladi. Azot (IV)oksid kuchli oksidlovchidir.Suv va suyultirigan ishqorlar bilan seaksiyaga kirishib,nitrat va nitrit kislota tuzlarini hosil qiladi: 2NO2=HOH=HNO3+HNO2 2NO2+2KOH=KNO3+KNO2+H2O Kimyoviy_toza_nitrat_kislota–rangsiz_suyuqlik.
Zichligi 1,53g/sm3-41oCda kristallanib ,+86oCda qaynaydi.Nitrat kislota suv bilan har xil nisbatda aralashadi.Nitrat kislota havoda “tutaydi”,chunki uning bug’i namni o’ziga tortadi. Nitrat kislota kuchli kislotalar jumlasiga kiradi.Uning tuzlari nitratlar deyilib,hamma nitrat tuzlari suvda yaxshi eriydi. Nitrat kislota kuchli oksidlovchilar qatoriga kirib,ko’pchilik metallarni oksidlaydi.Bunda kislotaning konsentratsiyasiga bog’liq holda qaytarilish mahsulotlari har xil bo’lishi mumkin. K onsentrlangan HNO3 suyultirilgan
NO2N2ONH4NO3NO Masalan: Cu=4HNO3=Cu(NO3)2+2NO2+2H2O 3Cu+8HNO3=3Cu(NO3)2+2NO+4H2O 4Zn+10HNO3=4Zn(NO3)2+NH4NO3+3H2O Demak,nitrat kislotaning metallar bilan reaksiyasida vodorod ajralib chiqmaydi.Konsentrlangan nitrat kislota qizdirilganda ko’pchilik metallmaslarni ham oksidlaydi. C+4HNO3=CO2+4NO2+2H2O S+6HNO3=H2SO4+6NO2+2H2O 3P+5HNO3+2H2O=3H3PO4+5N0
Nitrat kislota tuzlari qizdirilganda parchalanadi,bunda hosil bo’ladigan mahsulotning tarkibi metallning tabiatiga bog’liq.Faollik qatorida magniyadan chapda turgan faol metallarning nitratlari kislorodga va nitritlarga parchalanadi.faollik qatorida magniy bilan mis orasida joylashgan metallarning nitratlari qizdirilganda metal oksidlari,azot (IV) oksid va kislorodga parchalanadi.Misdan o’ngda joylashgan metallarning nitratlari parchalanganda esa sof metal,NO2 va suv hosil bo’ladi. Bir hajm konsentrlangan nitrat kislota va uch hajm konsentrlangan xlorid kislota aralashmasi “zar suvi” deb ataladi. Zar suvi ta’sirida hatto Au va Pt ham eriydi. Zar suvining metallarni eritishiga sabab,nitrozil xlorid va atomar xlor hosil bo’lishidir: HNO3+3HCl=2Cl+NOCl+2H2O NOCl=CL+NO.
Ajralib chiqayotgan atomar xlor metal bilan birikib,xloridlar hosil,qiladi: Au+HNO3+3HCl+AuCl3+NO+2H2O Laboratoriyada nitrat kislota natriy nitratga konsentrlangan sulfat kislotani ta’sir ettirib olinadi.Sanoatda ammiakni katalitik oksidlash mahsulotlaridan olishadi.Nitrat kislota mineral o’g’itlar,bo’yoqlar,dori moddalariportlovchi moddalar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.Azotning kishi tanasidagi umumiy miqdori 3,1%ni tashkil qiladi.modda almashinuvida uning ahamiyati katta.Azot oqsillarning tarkibiy qismiga kiradigan aminokislotalarda bo’ladi.Azot gemoglobin,xlorofill,nukleotidin,ba’zi vitaminlar va gormonlar hamda fermentlar tarkibida ham uchraydi.
Azot va uning birikmalari tibbiyotda keng qo’llaniladi.Suyuq azot yordamida so’gal,ba’zi dog’lar yo’qotiladi.Azot(I)oksid norkoz sifatida ishlatiladi.Anorganik va organik nitritlar qon tomirini kengaytirish uchun ishlatiladi.Ularga natriy nitrat,amilnitrit,erinit nitrogliserin kiradi.Natriy nitrit boshqa boshqa birikmalar bilan aralashma holatida nafas olish yo’llarining mushaklarini kengaytirishda ishlatiladi. Ammiak eritmasidan nafas olish markazini qo’zg’atishda foydalaniladi. Ammoniy xlorid tuzi eritmasidan siydik haydovchi va balg’am ko’chiruvchi omil sifatida foydalaniladi.Nitrat kislotadan esa so’gallarni kuydirishda foydalaniladi.
XULOSA:
Fosfor harbiy maqsadlarda, gugurt sanoatida, metallurgiyada, fosforli bronzalar hosil qilishda qoʻllanadi. Ishlab chiqariladigan fosforning asosiy qismi termik fosfat kislota va fosforli oʻgʻitlar tayyorlash uchun ketadi. Texnik fosforning deyarli yarmi sintetik yuvuvchi vositalar tayyorlash uchun sarflanadi. Fosfor (U)oksid R4O|0 qurituvchi vosita sifatida, metilmetakrilat smolalar olishda kullanadi. Fosfor sulfidlari flotatsion vositalar, antikorrozion qoʻshimchalar, fosfororganik birikmalar sintezida ishlatiladi.