Paleografiya va epigrafika fanining predmeti,maqsad va vazifalari

Deshifrovka noma`lum Yozuv bitilgan matnni o`qish demakdir. Buning uchun tatqiq etilgan yozvuvdagi belgilarni o`sha belgilar bilan yozilgan tildagi so`zlarga o`xshatish, matnlashtirishdir. Noma`lum til yoki noma`lum Yozuvni o`qish uchun qandaydir bir tayanch, asos bo`lishi kerak: chunki yo`qdan bor bo`lmaydi. Agar tayanch bo`lmasa, asos topilmasa, jiddiy natija chiqishini ham kutmaslik kerak.
“Deshifrovka” tushunchasi keng ma`noda aytilganda odatda yozma yodorliklar ustida ijtimoiy olib boriladigan uch xil ishni o`z ichiga oladi.
Birinchi, variantda tatqiqotchi noma`lum tilda, biroq ma`lum Yozuvda bitilgan xat yoki xujjatni tushunib olishi va o`qishi kerak. Masalan, xett mixxtida yozilgan matn va etrusk tilini yoki bizga yanada tanishroq misol – Portugaliyada lotin alifbosidan foydalanishni olaylik. Agar portugal lug`ati va grammatikasi bo`lmasa, portugalcha matnni qanday qilib o`qish mumkin? Buning uchun tatqiqotchi so`zlarning ma`nosini tushunishi va gramatik formalarini bilishi lozim.
Ikkinchi variantda,til aniq ma`lum yoki ma`lum deb xisoblanadiyu, lekin matn noma`lum Yozuv bilan bitilgan, masalan, Kiprning tuginli sistemasida yozilgan Yunon Yozuvi yoki oddiy misol: siz nemischani tushunasiz, biroq faqat lotincha harf (shriftni) o`qiy olasiz va got harflarini bilmaysiz. Bu erda tatqiqotchiga bir xil belgilar sistemasini boshqa xil sistemaga o`tkazishga to`g`ri keladi.
Nixoyat uchinchi, oxirgi variant sizga til ham, Yozuv ham noma`lum. Bu tatqiqot eng qiyin biroq eng jozibali xol albatta. Bunda tatqiqotchi bir xil Yozuv sistemasini boshqa sistemaga o`tkazishi va ma`nosini tushunib olishi lozim. Bu vaqtda yordamchi fanlarning imkoni boricha barcha ilmiy vositalarining yordami zarur. SHuning uchun, masalan, Xett mixxatida yozilgan matnni o`qish bilan Misr ierogliflari yoki mixxatni o`qishni bir darajaga qo`yib bo`lmaydi.
Noma`lum matnni o`qish, ya`ni deshifrovka qilishning eng barakali vositasi – bilingva dir, ya`ni turli tillarda yozilgan biroq ozmi-ko`pmi bir xil mazmunga ega bo`lgan ikki parallel matndir.
Masalan, rus va o`zbek tillarda yozilgan e`lonlar bunga misol bo`la oladi. Agar bilingva bo`lmaganida Misr ierogliflarini ham Bobil mixxatlarini ham o`qib bo`lmas edi.
Agar bilingvalar bo`lmasachi, unda nima qilish kerak?
Bunda yuqorida ta`kidlaganimizdek tatqiqotchiga qo`l keladigan barcha variantlardan foydalaniladi.
Lekin Shunday xolatlar ham bo`ladiki, eng ishonchli bo`lib, ko`ringan bilingva ham Yozuvni o`qishga yordam berolmaydi, masalan:
Bunday bir necha yil ilgari Likiya bilingvalari topildi. mil.avv. bir necha asr davomida bu podsholik gullab yashnagan. Bilingvalarning topgan tatqiqotchilarning quvonchi ichiga sig`mas edi. Axir shu paytgacha Likiyakiliklar Yozuvni o`qish imkoni bo`lmagan edida. Biroq olimlar bexuda quvonishgan ekan, topilgan narsalar bilingva emas,balki Likiyaliklar bir necha so`zdan iborat yozib qoldirgan qabrtoshlarlar bo`lib chiqdiki, bu so`zlar lug`at tuzish uchun kamlik qilar edi.
1974 yili Turkiyaning Janubida Frantsuz arxeologlari balandligi bir metrdan sal oshiqroq tosh devorni topishadi. Dvorga ikki tilda emas, balki bir yo`la uch tilda:Likiyaliklar,qadimgi Misrliklar va Oromiy tilida bitilgan Yozuv – tirilingva ni ko`rib olimlarning sevinchi to`lib toshdi. Oromiy Yozuvi qadimgi Yunon Yozuvi kabi yaxshi o`rganilgan edi. U qadimgi Eron imperiyasida davlat tili vazifasini o`tagan.
Shunday qilib, tatqiqotchi Yozuvni o`qishga kirishar ekan, avvalo Yozuv sistemasining umumiy xususiyatini aniqlaydi. U oxirgi satrning to`ldirilmay qolgan qismidan, Yozuvning yo`nalishini bilib oladi, so`zlarning bo`laklarga ajralishi ajralmasligini aniqlaydi, bo`laklarga ajratilgan taqdirda bo`laklar qanday belgilar: chiziqcha, nuqta, ikkita nuqta va xokazolar bilan muntazam takrorlanayotganligiga e`tibor beradi.
So`ngra belgilar sonini belgilab chiqadi. SHunga qarab, u qanday Yozuv: harfli,bo`g`inli, ideografik yoki aralash Yozuv bilan ish ko`rayotganligini bilib oladi. ? Belgilari soni 30 tadan kam bo`lgan Yozuvning harfli sistema bo`lishidan ko`ra, bir necha yuz belgidan iborat, Yozuvning esa murakkab bo`g`inli sistema bo`lishi aniqroqdir.
Tatqiqotchi atoqli otlarni bilingva yordamida (agar bo`lsa) birinchi navbatda topadi. Ular olimni noma`lum Yozuvga olib kiradigan so`qmoq yo`l bo`lib xizmat qiladi,masalan, V.Tomson Urxun Enisey bitigtoshlardagi Yozuvlar ichidan birinchi bo`lib, “Turk”, “Tangri” so`zlarni o`qiydi. Bilingva bo`lmagan xollarda noma`lm tilda yozilgan tekstni o`qib tushunishi uchun quyidagi ikki usuldan foydalaniladi.