J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari
Hosila moliyaviy vositaiarning asosiy turlari
Download 2.92 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 14.2-jadvcil Amerika va global depozitar tilxatlarni muomalaga kiritish bosqichlari26
- 26 Mualliflar tomonidan tuzilgan.
Hosila moliyaviy vositaiarning asosiy turlari Forvard shartnomalari Fyuchers shartnomalari 1 kelajakdagi foiz stavkasiga ke- lishuv (FRA); kredit forvard- lari; kredit sprediga forvardlar; aksiya, obligatsiya va h.k.larga forvardlar 2 foizlarga, valutalarga, in- dekslarga, fyucherslar Opsion shartnomalari Svoplar
3 koll; put; stellaj (stredll); strengl; strep; strip; spred; kep (shift); flor (pol); kollar; varrant; imzolargan huquq; varrant; amerika; yevropa; chaqirib olinadigan obligatsi- yalarga opsion; opsionlarga opsion (compound opions); oraliq (ichki) opsionlar (cal- lable and putable FRNs); de- folt (kredit defolt) opsion; kredit sprediga; reytingiga op- sion; aktivlarga kredit svop- sionlari; indekslarga opsion 4 valutaviy (ayirboshlanadigan valutalarga) svop; defolt (kredit defolt) svopi; foiz svopi; aktiv- larga svoplar; yalpi daromadga svoplar; qayta joylangan aktiv- larga svoplar; dinamik kredit svoplar; oraliq (ichki) opsionga svoplar; defolt savatiga yoki birinchi defolt ko‘rinishidagi svoplar; bankrotlik svoplari; kredit sprediga svoplar 352
5 Moliya injiniringi mahsulot- lari (moliyaviy innovatsiyalar) 6 Kredit derivativlari svopsion; o‘rta qiymatli yoki osiyo svopsion (average rate swaptions or asian swaptions); aktivlar bilan ta'm inlangan qimmatli qog'ozlar (asset
backed securities); kredit (ob- ligatsiyalari)iar (collateralized loan obligation (CLO)), ob- ligatsiya majburiyatlari (col- lateralized bond
obligation (CBO))
bilan ta'm inlangan aktivlar akkreditiv (letter of credit (LC)); obligatsiyalarni sug‘urtalash shartnomasi (bond insurance); spredlok (spreadlocks); suveren qarzlar (kreditlar), korporativ kreditlar, bank qarzlari (kredit- lari) bilan bog‘liq derivativlar; kreditlar bilan bog‘liq notalar (credit-linked notes (CLNs)); qayta joylashtirilgan notalar (repackaged notes); «Nol-bir» tarkibli (zero-one structures) notalar
7 Hosila moliyaviy vosita arning boshqa turlari konvertirlanadigan obligatsiyalar; depozitar tilxatlar; REPO Jahon birjalarida 60 tadan ko‘p turli tovarlar fyuchers shart- nomalari orqali savdo qilinadi. Ushbu mahsulotlarni shartli ra- vishda 4 guruhga bo‘lish mumkin, ya’ni birichi qishloq xo‘jalik va metall mahsulotlari, ikkinchi qimmatli qog‘ozlar (asosan ob- ligatsiyalar), uchinchi xorijiy valutalar hamda to‘rtinchi guruhi birja indekslariga bazisida tuziladigan fyucherslar. Opsion shartnomalari — shartnomaviy qimmatli qog‘oz bo‘lib, uni sotib olgan xaridor opsion bazasidagi aktivlarni oldindan belgilangan narx bo‘yicha muayyan muddat davomida opsion- ni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll) huquqiga opsionni sotuvchisiga oldingan to'langan haq (mukofot) evaziga ega bo‘ladi, shuningdek, opsionning sotuvchisi esa, xari- dor tomonidan unga to‘langan haq evaziga xaridorning opsionda belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo‘ladi. Jahon bozorida opsionlarning belgilangan muddatida ijro etish bo‘yicha ikki, ya’ni amerika va yevropacha turi keng tarqalgan. Amerikacha opsionda opsion belgilangan muddat davomida ix- 353
tiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Yevropacha opsion oldindan aniq belgilangan kun yoki sanada ijro etiladi. Odatda, opsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub tovarlar bilan tuziladi. Birinchi — valuta, ikkinchi — qimmat- ii qog‘ozlar, uchinchi — foiz stavkalar (bank krediti va depoziti bo'yicha), to‘rtinchi — birja indekslari, beshinchi guruh — hosila moliyaviy vositalar. Foiz stavkasi asosida tuzilgan opsionlar mazkur turdagi opsion xaridoriga foiz stavkalarini aniq belgilangan darajasidan pasayib yoki ko‘tarilib ketmasligini kafolatlaydi. Opsionlarning turli kombinatsion shakllari. Streddl (stellaj bitim) - koll va put opsionlar kombinatsiya- si bo‘lib, ma’lum muddat davomida, bazis aktivlarining oldin- dan belgilangan bitta narx asosida, ikki barobar ko‘p mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish huquqiga ega boiishdir. Bunday opsonlar narxlar turg'un hol- atda, ya’ni baholardagi o‘zgarishlar juda kam boisagina moliya bozorida ko‘p uchraydi. Chunki sotuvchi bunday opsionlarning narxi o‘zgarmaydi deb umid qiladi. Strengl ham koll va put opsionlar kombinatsiyasi boiib, maium muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilan- gan minimum va maksimum narxlari asosida, ikki barobar ko‘p mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish huquqiga ega boiishdir. Bunda opsion bazisidagi aktivlar narxi m aium bir kichik tebranish yoiagi asosida o'zgaradi, deb umid qiladi. Strep bu bitta put va ikkita koll opsion birlashmasidan tashkil topgan opsion boiib, ijro bahosi bitta yoki turlicha boiishi mum- kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi pasayishi kutilayot- ganda ko‘payib boradi. Strip bu bitta koll va ikkita put opsion birlashmasidan tashkil topgan opsion boiib, bunda ham ijro bahosi bitta yoki turlicha boiishi mumkin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi oshishi kutilayotganda ko‘payib boradi. 354
Qimmatli qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi varrant hi- soblanadi. Varrant o‘z egasiga kompaniyaning ma’lum miqdordagi qimmatli qog‘ozlarini oldindan belgilangan narx bo‘yicha egal- lash huquqini taqdim etadi. Hosila moliyaviy vositalarga opsionlarning turli ko‘rinishlarini amaliyotda uchratish mumkin. Masalan, fyuchers shartnomala- riga opsion, svop shartnomalariga opsion (svop-opsion (svop- sion)), bazasi opsion shartnomalari bo‘lgan opsion (ikkilamchi opsion va h.k.). Svopsion (swaption) — svoplar bitimlariga tuzilgan opsionlarni bildiradi. Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi ma’lum bir sanaga fik- sirlangan (strayk) stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop bitimiga qo‘shilish huquqini (majburiyatini emas) taqdim etadi. Bozorda ko‘plab svopsion turlari muomalada bo‘ladi. Asosiylari quyidagi sharnomalar hisoblanadi: — ikki, besh va o‘n yillik svoplarga uch oylik va yillik opsion- lar; — ikki va besh yillik svoplarga ikki va besh yillik opsionlar; — o‘n yillik svoplarga o‘n yillik opsionlar; — o‘n besh yillik svoplarga o‘n besh yillik opsionlar. Svopsionlarning qolgan turlari bozorda kam uchraydi. Odat- da, svopsionda sotuvchi va sotib oluvchilar quyidagilarni kelishib oladilar: — svopsion premiyasi (mukofoti, narxi); — stavkasi (svopsiondagi svop bitimning fiksirlangan stavkasi); — davomiyligi (odatda asosiy svop bitimi boshlanish sanasi ikki ish kun oldin tugatiladi); — asosiy svop sanasi; — summasi; — qo‘shimcha komission xarajatlar va chegirmalar; — asosiy svop to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblar chastotasi, davri.
Agar svopsion svop bitimi bo‘yicha o‘rniga fiksirlangan to‘lovlarni olish huquqini taqdim etsa «to‘lovlarni oluvchining 355
svopsioni» (svopsion put), aksincha esa, ya’ni agar suzuvchi foiz stavkalardagi to‘lovlarni olib, fiksirlangan foiz stavkalar bo'yicha to‘lovlarni amalga oshirish huquqini taqdim etsa «to‘lovchining svopsioni» (svopsion koll) deb yuritiladi. Svoplar — shartnomada belgilangan shartlar bo‘yicha kelajak- dagi to'lovlarni yoki turli aktivlarni almashtirish to‘g‘risidagi ikki tomon o‘rtasidagi kelishuv. Odatda, bu kabi operatsiyalar bank va mijoz o'rtasida o‘zlarining qarz va kredit majburiyatlarini al- mashtirish bo‘yicha tuziladi. Svoplar ko‘p sonli ishtirokchilar orqali amalga oshiriladi. Bunda banklar odatda oddiy vositachi yoki moliyaviy institut ro- lini bajarishadi. Svoplarning shartlarini standartlashuvi ularning ikkilamchi bozori shakllanishiga olib kelgan, xususan valutalar bo'yicha svoplar bozori. Biroq, svoplarning ikkilamchi bozori jami bozorning atigi 5% ni tashkil etadi. Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha svoplar investitsiya institutlariga nafaqat o‘zlarining fond aktivlarini optimallashtirish (diversifi- katsiyalash), balki ma'lum bir emitentning aksiyadorlar umu- miy yig‘ilishi o‘tkaziladigan sanada qimmatli qog‘ozlar paketini vaqtinchalik egallab turish maqsadida ham amalga oshirilishi mumkin. Svoplarning yuzaga kelishi kompensatsion (qoplangan) yoki parallel qarzlar taraqqiyoti bilan bog‘liq. XX asrning 60—70-yil- larida mazkur operatsiyalarni standartlashtirish boshlandi. Bu esa 1981-yilda svop qoidalari bo‘yicha standartlashgan IBM va Ja- hon banki o'rtasida dastlabki valuta bitimi tuzilishiga olib keldi. Shundan bu kabi operatsiyalar rivojlana boshladi. Moliya injiniringi mahsulotlari (moliyaviy innovatsiyalar). Moliya injiniringi bu yangi (innovatsion) moliyaviy vositalar va jarayonlarning loyihasini tuzish, ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, shuningdek, moliya sohasidagi muammolarni yechish- ning yangicha yo‘llarini izlab topishdir. 0 ‘rta qiymatli yoki osiyo svopsion (average rate swaptions or asian swaptions). Bunday opsion asosidagi tovar (aktivlar)ning ba- 356
hosi ma’lum muddat davomida o‘rta qiymatda hisoblab boriladi. Natijada, ushbu mahsulot o‘z mijozini shartnomadagi bazis ak- tivlar narxlarining keskin kunlik o'zgarishlaridan himoyalaydi. Aktivlar bilan ta'minlangan qimmatli qog‘ozlar (asset backed securities). Hozirgi kunda aktivlar sekyuritizatsiyasiga asoslangan qimmatli qog‘ozlarning ko‘plab turlari mavjud bo‘lib, ularning ayrimlarini quyida keltiramiz: — CDO (collaterized debt obligation) — qarzli majburiyatlar (obligatsiyalar va kreditlar) bilan ta’minlangan obligatsiyalar; — CLO (collateralized loan obligation) — kreditlar bilan ta’minlangan obligatsiyalar; — CVO (collateralized bond obligations) — qarz qimmatli qog'ozlari hisobiga ta'minlangan obligatsiyalar; — ABS (asset-backed securities) — aktivlar bilan ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar (avtokreditlar, iste'mol kreditlari, kredit kar- tochkalar, lizing shartnomalari, kichik va o‘rta biznesga kredit- lar, kelajakda rejalashtirilgan tushumlarni (masalan, xizmatlar to‘lovini olish bo'yicha tilxatlar) ham qamrab oladi); — MBS (mortage-backed securities) — uy-joy, ipotekaga, ko‘chmas mulkka asoslangan qimmatli qog‘ozlar; — CFO (collateralized fund obligations) — investitsiya fondlari (xususiy aksiya va xedj fondlar) aktivlari bilan ta’minlangan qim- matli qog‘ozlar; — CDS (credit default swap) - investorni kredit qaytmasligi- dan kafolatlovchi qimmatli qog‘ozlar. Kredit derivativlari — kredit risklarini oldi-sotdi qilish orqali moliyaviy oqimlar qayta taqsimotini ta’minlovchi bozor muno- sabatlari tizimidir. Kredit riskidan himoyalanish maqsadida turli moliyaviy vositalar orqali oldi-sotdi operatsiyalarini yetakchi moliyaviy markazlarda amalga oshirilishi kredit derivativlari bo- zorini o‘zida namoyon etadi. Kredit derivativlari ko‘p funksiyali moliyaviy vosita hisobla- nadi. Ular quyidagi vazifalarni bajarishadi: — kredit risklaridan xedjirlash; 357
— risklarni deversifikatsiyalash; — qarz olish shartlarini yaxshilash; — daromadlilik darajasini oshirish; — obligatsiyalarni qayta guruhlash; — trasaksion xarajatlarni kamaytirish. Kredit derivativlari o‘zining yetarlicha murakkabligi bilan 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi chuqurlashishiga hamda jadallashishiga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo‘ldi. Fikrimizcha, kredit derivativlar bozorida inqirozni yuzaga keli- shiga asosiy sabab quyidagilardan iborat. Birinchidan, berilgan kreditlar hajmiga nisbatan kredit de- rivativlar orqali tuzilgan bitimlar hajmi bir necha barobar ortiq bo‘lgan. Ikkinchidan, ushbu bozor shaffofligining mavjud emasligi, natijada mavjud risklar va bunday vositalar hajmini baholash im- konining yo'qligi. Uchinchidan, kredit derivativlar bilan bog‘liq operatsiyalar- ga juda ko‘p sonli ishtirokchilar jalb etilganligi. Ko‘p bosqichli o‘zaro bog‘liq operatsiyalar chizmasi uning ishtirokchilariga bun- day moliyaviy mahsulotni to‘liq anglab olish imkonini bermadi va ularni sotib oluvchilar to'liq reyting agentliklari bahosiga isho- nishga majbur bo‘ldilar. Hosila moliyaviy vositalarning boshqa turlari: Konvertirlanadigan qimmatli qog‘ozlar, obligatsiyalar. Kon- vertirlanadigan qimmatli qog‘ozlar ularni chiqargan emitent- ning oddiy aksiyalariga yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarini av- valdan belgilangan ma’lum miqdoriga hech qanday to'lovlarsiz almashtirish imkonini beruvchi qimmatli qog‘ozlardir. Bu jara- yonda konversiya koeffitsienti bitta konvertirlanadigan qimmatli qog‘ozga to‘g‘ri keladigan oddiy aksiyalar miqdorini anglatadi. Konversion kurs emitent qimmatli qog‘ozlarini almashtirish pay- tida foydalaniladigan oddiy aksiyalar yoki qimmatli qog‘ozlarning oldindan belgilangan, e’lon qilingan kursidir. Konversion qiymat konvertirlanadigan qimmatli qog‘ozlarni emitentning oddiy ak- 358
siyalariga yoki boshqa qimmatli qog‘ozlariga almashtirish yoki oldi-sotdi qilish qiymati hisoblanadi. Konvertirlanadigan qim- matli qog'ozlar joriy kursining konversion kursdan oshishi nati- jasida konversion qiymatdan ko‘rilgan foyda konversion mukofot (premiya) deyiladi. Depozitar tilxatlar. Global aksiya transmilliy kompaniyalar- ning oddiy aksiyasi hisoblanib, bir vaqtning o‘zida bir qancha mamlakatlar fond bozorlarida muomalada bo‘ladi. 14.2-jadvcil Amerika va global depozitar tilxatlarni muomalaga kiritish bosqichlari26 Bosqichlar Bosqichlarinng mohiyati Birinchi
bosqich Emitentni o‘z mamlakati fond bozoriga aksiyalar chiqarishi Ikkinchi
bosqich Amerika fond bozorida xalqaro darajadagi vositachi orqali emitent aksiyalarini deponentlash Uchinchi
bosqich Deponetlangan aksiyalarni xalqaro darajadagi vosi- tachi orqali AQSHdan ro‘yxatdan o‘tkazish To'rtinchi bosqich Xalqaro darajadagi vositachi orqali deponetlangan aksiyalarga nisbatan amerika depozitar aksiyalarini emissiya qilish. Bunday aksiyalar amerika fond bo- zorlarida mustaqil muomalada bo‘lmaydi Beshinchi bosqich Ma’lum miqdordagi amerika depozitar aksiyalari hisobiga amerika depozitar tilxatlari (ADR)ni chiqarish Oltinchi bosqich
AQSH fond bozorida A DRlarni muomalaga kiritish Yettinchi bosqich Global depozitar tilxatlar (GDR) sifatida AQSHdan ro‘yxatdan o'tkazish. Bunday qimmatli qog‘ozlar ADR-1, ADR-4 va ta'm inlanm agan amerika depo- zitar tilxatlaridan paydo bo‘ladi. AQSHdan tashqari jahonning boshqa mamlakatlari fond bozorlarida muomalada bo‘ladi
• 359
Amerika depozitar aksiyasi nominal qiymati AQSH dollarida ifodalangan, xorijiy kompaniya joylashgan mamlakatda depo- nentlangan uning ma’lum bir miqdoridagi qimmatli qog‘ozlariga nisbatan mulk huquqi ulushini tasdiqlovchi AQSH qimmatli qog‘ozi hisoblanadi. Amerika depozitar aksiyasi bevosita fond bo- zorida muomalada bo‘lmaydi, uning o‘rniga muomalaga amerika depozitar tilxatlari chiqariladi. Amerika depozitar tilxatlari ma’lum bir miqdordagi Amerika depozitar aksiyalariga egalikni tasdiqlovchi sertifikatdir. Depo- zitar tilxatlarni xalqaro qimmatli qog‘ozlar sifatida shakllanishi va muomalada bo‘lish mexanizmi muayyan bosqichlarni taqozo etadi (14.2-jadvalga qarang). Depozitar tilxatlar maxsus qonunchilik asosida muomalaga chiqariladi va bunday qonunchilik AQSHda mavjud. Shuning uchun ham bunday qimmatli qog‘ozlar Amerika depozitar tilxat- lari (ADR) deb nomlanadi. Depozitar tilxatlar xorijiy kompani- yalar aksiyalariga (yoki obligatsiyalariga) to‘g‘ridan to‘g‘ri egalik qilish huquqini bermaydi. Hozirda qarz munosabatini ifodalovchi depozitar tilxatlardan foydalanish jahonda keng tarqalgan, ayniqsa Lotin Amerikasi mamlakatlarida ular keng qo‘llaniladi. ADRlarni emissiya qi- lishning emitentlar uchun afzalliklari birinchidan, ular faoliyatiga qo‘shimcha kapitalni jalb etsa, ikkinchidan, kompaniyaning mav- qeini ko‘tarishdan iborat. ADRlarni investorlar uchun afzalliklari quyidagilardan iborat: — milliy kompaniyalar aksiyalariga qaraganda yuqori daro- madli aksiyalarni sotib olish imkoniyatining yaratilishi; — to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy kompaniyalar aksiyalarini sotib olishga qaraganda risklilik darajasining kamligi; — xorijiy fond bozorlari to‘g‘risida yetarlicha bilim va ko‘nikmalar bo'lmagan sharoitda boshqa mamlakat fond bozoriga chiqish imkoniyatining yaratilishi; — milliy valutada olingan daromadlarni valuta riski bilan bog'liq bo‘lgan konvertatsiya qilish zaruratining yo‘qligi. 360
ADRlar chiqarishga javob beruvchi bank qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarning texnik tomonini ta’minlab beradi, ammo aksiyalarning ishochliligini kafolatlamaydi, shuning uchun qimmatli qog‘ozlardagi risklar to‘liq investor zimmasiga tushadi. ADRlar chiqatuvchi emitentlar aksionerlarning yillik yig‘ilishlarida hal qilinadigan kompaniya kapitallashuvi, a'zolik shartlari va boshqa ma’lumotlar to‘g‘risida bank depozitariyga doimo axborot berishadi. ADRlarni chiqarishtashabbuskorigaqarab ikkiga, ta’minlangan va ta’minlanmagan turlarga bo‘linadi. Ta’minlanmagan ADRlar ularni emissiya qilishdagi barcha xarajatlarni qoplovchi, kom- paniyaning alohida aksionerlari tashabbusi bilan chiqariladi. Ta’minlanmagan ADRlarning emissiyasini ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni oson bo‘lsada, ularni Amerika uyushgan bozorlarida (fond birjalarida va NASDAK(NASDAQ) elektron savdo tizimi- da) muomalada yurishi mumkin emas. ADRlar chiqarish huquqi bo‘lgan ma’lum bir Amerika banki bilan ularni chiqarish to‘g‘risida shartnoma tuzish huquqi bo‘lgan kompaniyaning o‘z tashabbusi orqali taTninlangan ADRlar chiqa- riladi. Bunda xarajatlarni shartnomaga ko‘ra kompaniyaning o‘zi toTaydi. TaTninlangan ADRlar aksiyalar turiga qarab ikki gu- ruhga boTinadi, ya’ni avval chiqarilgan aksiyalar bilan bogTiq ADRlar (ADR-1 va ADR-2) va yangi chiqariladigan aksiyalar bi- lan bogTiq ADRlar (ADR-3 ADR-4). Avval chiqarilgan va yangi chiqariladigan aksiyalar bilan bogTiq ADRlar o‘z navbatida ik- kiga - alohida (ADR-1, ADR-4) va ommaviy joylashtiriladigan (ADR-2, ADR-3) turlarga boTinadi. ADR-1 emissiyasini ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni ancha yengil hisoblanadi. Bunda Amerika buxgalteriya standartlariga mos buxgalteriya hisobotlarini tayyorlash talab etilmaydi. Nati- jada, Amerika fond bozorlarida kompaniyaning moliyaviy hiso- botining shaffofligi kamayadi. Shuning uchun ADR-lga amerika fond bozorlarida ommaviy muomalada boTuvchi qimmatli qog'oz maqomi berilmagan. Lekin ular global depozitar tilxatlar sifatida 361
boshqa mamlakatlar fond bozorlarida va birjalarida muomalada bo'lishi mumkin. ADR-2 kompaniya hisobotlarini Amerika buxteriya standart- lariga to‘liq mos kelishini talab qiladi va bu Amerika fond bozor- larida kompaniyaning moliyaviy hisobotlarni to‘liq shaffofligini ta'minlaydi. Shuning uchun, ADR-2 Amerika uyushgan fond bo- zorlari bilan bir qatorda boshqa mamlakatlar fond bozorlarida muomalada bo‘lishi mumkin. ADR-3 yangi chiqariladigan aksiyalarni ommaviy joylashti- rishni ta'minlasa, ADR-4 esa alohida-alohida joylashtiradi. ADR-3 ni chiqarish tartibi ADR-2 ni chiqarish tartibiga o‘xshasa, ADR-4 ni chiqarish esa ADR-1 ni chiqarish tartibiga o‘xshaydi. Amerika qonunchiligida ADR-4 ni oddiy qilib ADR deb ham nomlashadi va ularni sotib olivchilar qimmatli qog‘ozlarga 100 mln AQSH dollari va undan ko'proq mablag‘larini qo‘ygan kompaniyalar, ya'ni malakali institutsional investorlar bo‘lishi kerak (bunday kompaniyalar AQSH da 4 mingtadan oshadi). Bunday investorlar NASDAK milliy elektron savdo tizimining tarkibiy qismi hisoblangan PORTAL elektron savdo tizimi orqali ham ADR-4 larni o‘zaro savdo qilishlari mumkin. ADR larni oddiy aksiyalar emissiyasidan farqli jihatlari qu- yidagilardan iborat: — depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aksiyalar emissiyasiga qaraganda ikki bosqichli jarayonni mujassam etadi, ya’ni dastlab Amerika depozitar aksiyalari chiqariladi va keyin Amerika de- pozitar tilxatlari emissiya qilinadi; — depozitar tilxatlar bir vaqtning o‘zida bir necha mamlakat- lar fond bozorlarida muomalada boiishi mumkin. Oddiy aksiya- lar emitenti joylashgan mamlakat fond bozorlarida muomalada boiadi;
— depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aksiyalar emissiyasidan keyin amalga oshiriladi. REPO bir tomon o‘z qimmatli qog‘ozlarni shartnomadagi boshqa bir tomonga maium muddatdan so‘ng joriy narxdan qim- 362
matroqqa qaytarib sotib olish sharti bilan sotish operatsiyasidir. Natijada, birinchi tomon qimmatli qog‘ozlar ta’minoti asosida kredit olgan bo‘ladi. Bunda, kredit foiz stavkasi bitimdagi qim- matli qog‘ozlarni sotish va qaytarib sotib olish narxlari o‘rtasidagi farqdan iborat bo‘ladi. Bu esa, ikkinchi tomon foydasi hisobla- nadi.
REPO qisqa va uzoq muddatli operatsiyalar ko‘rinishida, ya’ni kunlik, haftalik, oylik va yillik davriy oraliqlarda amalga oshirili- shi mumkin. Qayta REPO shartnomasi ham amaliyotda mavjud bo‘lib, bunda birinchi sotib oluvchi tomon boshqa (ikkinchi) tomonning qimmatli qog‘ozlarini ma’lum muddatdan so‘ng ikkinchi tomon- ga sotib olish narxidan pastroq narxda sotish majburiyatini olgan holda sotib olish operatsiyasidir. Bunda, birinchi tomon mablag‘ ta’minoti ostida zaruriy qimmatli qog‘ozlarni kreditga oladi. Ik- kinchi tomon, ya’ni sotuvchi qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida kreditni taqdim etgan holda, o‘z qimmatli qog‘ozlarini sotish va sotib olish o‘rtasidagi shartnomaviy narxdagi farqdan daromad (kredit foizini) oladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida ruxsat etilgan hosila moliyaviy vositalar. Turli mamlakatlar milliy qonunchiligida hosila moliyaviy vositalar mustaqil qimmatli qog‘oz sifatida qayd etilishi turlicha bo‘ladi. Xususan, mamlakatimizda 0 ‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 22-iyuldagi «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi Qonunida hosila moliyaviy vositalarning quyidagi turlari qayd etilgan: 1. Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari — o‘z egalarining boshqa qimmatli qog‘ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning opsion- lari, qimmatli qog‘ozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar. 2. Qimmatli qog‘ozlarga doir fyuchers — o‘zida nazarda tutil- gan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qog'ozlarni qat'iy 363
belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlov- chi emissiyaviy qimmatli qog‘oz. 3. Emitentning opsioni — emitentning muayyan miqdorda- gi qimmatli qog‘ozlarini opsionda ko‘rsatilgan muddatda qat’iy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz. 4. Varrant — opsionning asosiy bir turi bo‘lib, u o‘z egasiga ma’lum bir davr ichida (yoki aniq sanada) dastlab uni chiqargan emitentning qimmatli qog'ozlarni sotib olish huquqini tasdiqlay- di («Qimmatli qog‘ozlarning hosilalarini chiqarish va muoma- lasi» tartibidan (mazkur tartib 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1997-yil 2-aprelda 320-son bilan ro'yxatga olingan)). 5. Valutaviy svop operatsiyasi — bitimda belgilangan mud- dat va valuta kursi bo‘yicha hisoblashish (qayta almashuv) sharti asosida valutalarni bir vaqtda sotib olish va sotish (almashuv) bo‘yicha ikki tomonlama bitimdir. Valutaviy svop operatsiyasi ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismini amalga oshirishda valutalarning dastlabki almashinuvi (spot bitim), ikkinchi qis- mini bajarishda esa, qayta almashinuvi (forvard-bitimi) va svop shartnomasining yopilishi sodir boMadi (Markaziy bank Boshqa- ruvining 2008-yil 28-iyundagi 15/1-sonli qarori bilan tasdiqlan- gan « 0 ‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom (maz- kur nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2008-yil 24-iyulda 1839-son bilan davlat ro'yxatidan o‘tkazilgan). 6. Bankaktivlaribilanta’minlanganobligatsiyalar. 0 ‘zbekiston Respublikasida Bankning berilgan kreditlar va boshqa aktivla- rini ta’minlash bo‘yicha qimmatli qarz qog‘ozlari «Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi va emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar chiqari- lishlarini davlat ro'yxatidan o‘tkazish» Qoidalari va qonun huj- jatlarida nazarda tutilgan tartibda obligatsiyalar ko‘rinishida chiqarilishi mumkin. 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo'mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini mu- vofiqlashtirish va nazorat qilish markazi Bosh direktorining 364
2009-yil 16-iyuldagi 2009—40-son buyrug‘i asosida tasdiqlan- gan qoidalar (mazkur qoidalar 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2009-yil 30-avgustda 2000-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan). 0 ‘zbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlarning hosilalari bazis aktivlarining umumiy qiymati 1 mln so‘m yoki undan yuqori bo‘lsa, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda, qimmatli qog‘ozlar emissiyasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumat qarorlari asosida tashkil etil- gan xoldinglar va aksiyadorlik kompaniyalari, shuningdek, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar, qimmatli qog‘ozlar bo- zorining professional ishtirokchilari, birjalar, sug‘urtalovchilar va tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Download 2.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling