J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari
Download 2.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Tashqi savdoni kreditlash — pul vositalarini, tovar va xizmat- larni ma’lum foiz to£lab qaytarib berish sharti bilan ma’lum mud- datga qarzga berish.
bank va moliya muassasalaridan zayom va kreditlar olishi, nati- jasida paydo bo‘lgan qarzi.
dalangan milliy valuta birligining narxi. Teskari kurs — ikki mamlakatda turlicha ifodalangan valuta kursi. Bir mamlakatda oldi-sotdi qilinadigan valuta boshqa mam- lakatda kotirovka valutasi sifatida amal qiladi.
matlari bozorida faol qatnashish imkonini beruvchi kapitalga ega yirik banklar tushuniladi.
kapitaliga tegishli bo‘lib, filiallari esa dunyo bo‘ylab tarqalib ket- gan kompaniyalar.
matlar ishlab chiqarishga jalb etilganlik darajasidir. Treyderlar — moliyaviy instrumentlarning kurslari o‘zgarishidan foydalangan holda bir yoki bir nechta shartnomalar asosida foyda olishni ko‘zlagan jahon moliya bozori ishtirokchilari.
chi tomon ishtirokini ta’minlash. To‘lov balansi — mamlakatning xorijiy davlatlar bilan bo‘ladigan aloqalari natijasida yuzaga keladigan valuta tushumlari va to‘lovlarining haqiqatdagi summasi aks ettiriladi.
ning uzoq muddatli kiritilishi bo‘lib, investor tashkil qilayotgan firma aksiyalari yoki aksioner kapitaliga to‘la ega bo‘lish yoki kamida o‘n foizi xo‘jalik faoliyatining ta’sirchan nazorat qilinishini ta’minlaydi. Toiiq iqtisodiy integratsiya — yagona iqtisodiy siyosat yuritish, umumiy valuta va milliy boshqaruvdan yuqori tashkilotlarni joriy etish. 421
Toiov sanasi — bitim bo‘yicha sherik o‘sha kunga qadar valutani o‘tkazib berishi, ya’ni toiovni amalga oshirishi lozim boigan sana.
laridan iborat talablar. Umumiy bozor — a’zo mamlakatlar o‘rtasida tovarlar, xizmat- lar, ishchi kuchi va kapitalning erkin harakatini ta’minlashga eri- shishga harakat qilayotgan mamlakatlar guruhi.
olinmaydigan sof valutaviy yoki foizli pozitsiya. Valuta — tashqi iqtisodiy va xalqaro aloqalarning boshqa shakl- larida ishtirok etuvchi mamlakat milliy pul birligi. Valuta qamali — xalqaro tashkilotlar yoki ayrim mamlakat- lar guruhi tomonidan ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan valuta tushumlarining kelish jarayonida to‘sqinlik qilish tushuniladi.
oldi-sotdi qilinadigan rasmiy markazlardir. Valuta intervensiyasi - Markaziy bank tomonidan milliy valu- ta kursiga ta’sir etish maqsadida chet el valutani sotish va sotib olish operatsiyalaridir.
birligida ifodalangan bahosi. Valuta munosabatlari — valutaning jahon oborotidagi harakati natijasida vujudga keladigan pul munosabatidir. Valuta operatsiyalari - chet el valutalari va valutaviy qim- matliklarga mulk huquqining almashinishi bilan bog‘liq operatsi- yalarga aytiladi.
bir necha yetakchi erkin almashinadigan valutalarda chet el valu- ta zaxiralarini tashkil qilish.
keladigan zarar ko‘rish xavfi tushuniladi. Valuta siyosati — bu xalqaro valuta munosabatlari sohasida amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. 422
Yaluta tizimi — valuta munosabatini tashkil qilishning davlat huquqi shakli. Valutaning kurs rejimi — birinchidan, agar milliy valutaning kursi erkin tarzda valuta bozorida talab va taklif asosida aniqlan- sa, bu erkin suzib yuruvchi kurs rejimi deb ataladi.
ladigan keskin ziddiyatlarga aytiladi. Vekselli kredit — eksportyor tovarni sotish haqida bitim tuzib, o‘tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo'natadi, importyor tijo- rat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya'ni unda ko‘rsatilgan muddatda to‘lovni amalga oshirishga rozilik beradi. Vositalashgan kafolatlar — kafolat beruvchi o‘ziga xos tarzda vositachilik vazifasini o‘taydi. Bunday kafolatlar eksport-import operatsiyalarida keng ishlatiladi.
batan asosiy paritetini tartibga solish mexanizmi bo‘Iib, valutalar kursi paritetdan 15% gacha farqlanishi mumkin.
boshqa valutalarda aks etgan depozitlar va kreditlar bilan savdo qilinadigan xalqaro pul bozorlari va kapitallar bozorlari uchun umumiy tushuncha. Yevropa valuta kelishuvi — 1958-yilda imzolangan kelishuv bo‘lib, ishtirokchi mamlakatlar valutalari bir-biriga va dollarga ayirboshlangan. Kurs tebranishlari chegarasi + 0,75% darajasida o‘rnatildi. Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki (YTTB) — 1991-yilda tashkil etilgan. YTTB Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakat- lariga bozor iqtisodiyotiga o‘tishga qaratilgan iqtisodiy islohot- larni amalga oshirishda ko‘maklashish maqsadida tuzilgan. Yevrohududi — Yevropa Ittifoqiga a’zo, yagona valuta yevro muomalada bo‘lgan mamlakatlar hududi. Yevropa valuta tizimi — 1979-yilda asos solingan. IJning bosh maqsadlari — Ylga a’zo mamlakatlar iqtisodiy hamkorligini kuchaytirish va ularni uchinchi mamlakatlarning beqarorlashtiruv- 423
chi ta'siridan muhofaza etish. Valutalarning tebranish chegarasi + 2,25% darajasida belgilandi, 1993-yilda ular 15% gacha ken- gaytirildi.
rnumkin bo'lgan opsion turi. Chet el valutalarini diversifikatsiya qilish — bir vaqtning o‘zida bir nechta chet el valutasida rezervlar tashkil qilish tu- shuniladi.
luksiz va doimiy harakat qilinishini ta'minlanishiga xizmat qilib, Markaziy banklar, tijorat banklari, korporatsiyalar, hukumat va xalqaro tashkilotlar tomonidan beriladi. Xalqaro kredit munosabatlarining subyektlari — tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi.
ning harakati bilan bogliq valutaviy operatsiyalar, valutada oldi- sotdi qilish operatsiyalari va boshqa tovarsiz harakatdagi operatsi- yalar majmui tushuniladi. Xalqaro korporatsiyalar — jahon tovar va ishlab chiqarish omillari bozorlariga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatuvchi yirik kompaniyalardir.
faatlariga zarar keltiruvchi xavflar va ularning iqtisodiyotini izdan chiqarishga bo‘lgan urinishlarni bartaraf etishning kafolatlan- gan mexanizmini yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar yig'indisi.
na ishlab chiqarish jarayoniga qo‘shilishi. Xalqaro mehnat taqsimoti — bu davlatlar o'rtasida mehnatning ijtimoiy-hududiy taqsimlanishi bo‘lib, u alohida davlatlar ishlab chiqarishlarining ixtisoslashuviga asoslanadi.
ta'minlash uchun moliya va valuta-kredit munosabatlarini tartib- 424
ga solish maqsadlarida davlatlararo kelishuv asosida tashkil etil- gan xalqaro tashkilotlarni ifodalaydi. Xalqaro birlashish va qo‘shib olishlar — kompaniyalarning xalqaro bozorlarda aksiyalarning yirik paketi yoki korxonani to‘liq sotib olishlari jarayoni.
o‘zgarishidan ko‘riladigan moliyaviy zararning oldini olish bilan shug‘ullanuvchi ishtirokchilar.
sini ifodalovchi valuta. Yarim marjali kurs - mijoz bilan valuta bitimini hisob-kitob qilishda to‘liq marja emas, balki yarmi olinadi. Agar odatdagi marjaning chorak qismi hisobga olinsa, bu holda gap faqat chorak rnarja kursi haqida boradi. 425
ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. 0 ‘zbekiston Respublikasining « 0 ‘zbekiston Respublikasi- ning Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonuni. 1995-yil 21-dekabr. 2. O'zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 3. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Valutani tartibga solish to‘g‘risida»gi Qonuni. 2003-yil 11-dekabr. 4. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. 1998-yil 24-dekabr. 5. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi Qonuni. 1991-yil 14-iyun. 6. I.A. Karimov. 0 ‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqur- lashtirish yo‘lida. — T.: 0 ‘zbekiston, 1995. 7. I.A. Karimov. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, inves- titsiya va barqarorlik to‘g‘risida. — T.: 0 ‘zbekiston, 2005. 8. I.A. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. — T.: «Olzbekiston», 1996. 9. I.A. Karimov. Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari. — T.: 0 ‘zbekiston, 2009. 10. Sh. Abdullayeva. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari. — T.: IQTISOD—MOLIYA, 2005 y. 588 b. 11. A. Vahobov, U. Burxonov, N. Jumayev. Xalqaro moliya munosabatlari. — T.: Sharq. 2003. 400 b. 12.
M.,
>KyK M.,
KnpeeBa E.,
KpaBMeHKO B.
«Mex mhck : «Br3y», 2007. 200 c. 13. N. Jumayev. «Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi mohiyati, sabab-oqibatlari va 0 ‘zbekistonga ta’siri». — T.: «JIDU», 2009. 56 b.
14. N. Jumayev, U. Burxonov. Moliyaning dolzarb muammo- lari. - T.: 2003. 384 b. 426
15. XyMaeB H ., KyaaH6epraHOB 7K. BajiiorHbiH Kypc h nyTH h x peryjiHpoBaHHH. YHeSHoe nocoSHe, — T.: HKTM COB,— M O JlM il, 2006. 132 c. 16. JlaBpyuiHH M.O. B,eHbTH, KpenHT, 6aHKH. — MocKBa, « O M H A H C b l M C T A T M C T H K A »
17. MoHceeB C. MexcnyHaponHbie BajiioTHO-KpeiiHTHbie OTHomeHHH. — M.: «M H O PA -M », 2007. 573 c. 18. MnxaHJiyiiiKHH A.M ., LU hmko
n . / I . MexcnyHaponHaa 3KOHOMHKa: TeopHH h npaKTHKa: Y hc O
ajih
By30B. — Cn6.: nH Tep, 2008. 464 c. 19. R. Tojiyev, S. Jum ayeva. X alqaro m oliya. 0 ‘quv qo ‘llanm a. - T.: T D IU , 2005 y. 160 b. 20. OenflKHHa Jl-H . M exnyH aponH bie (JiHHaHCbi. — Cn6.:
«nnT ep», 2009. 344 c. 21.
X ac6yjiaTO B P.M.
M exjiyHapojiHbie 3KOHOMHiecKHe oTHomeHHH: yne6H H K hjih 6aK ajiaB poB . — M.:
KDpaiiT, 2012.
910 c. 22. K ru g m an , Paul R. In tern a tio n a l econ om ics:th eory & p o - licy /P au l R. K ru g m an , M au rice Obstfeld, M arc J. M elitz. — 9th ed. 2012. 23. Jeff M adura. In tern a tio n a l F inancial M anagem ent. T h o m - son S outh-W estern — 9 th ed. 2008. Internet saytlari: 1. http://w w w .gov.uz 2. http://w w w .m fa.uz 3. http://w w w .w orldbank.org 4. http://w w w .im f.org 5. http://w w w .adb.org 6. http://w w w .bis.org 7. http://w w w .unctad .org 8. http://w w w .oecd.org 427
MUNDARIJA KIRISH.........................................................................................3 1- bob. XALQARO MOLIYA VA UNING JAHON IQTISODIYOTI RIVOJLANISHIDAGI 0 ‘R N I....................... 5 1.1. Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati . . . . 5 1.2. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosabatlarining tutgan o‘r n i ....................................................9 1.3. Milliy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya munosabatlarining roli va ah am iy ati......................................... 13 2- bob. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI........ 21 2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy jih a tla r i............................................. 21 2.2. Globallashuv jarayonining asosiy manbalari, omillari va rivojlanish bosqichlari............................................. 23 2.3. Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta 's iri...................................
29 3- bob. JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZI........36 3.1. Iqtisodiy sikl harakati va moliyaviy inqiroz: mohiyati va xususiyatlari............................................................................36 3.2. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish omillari va konsepsiyalari........................................................... 41 3.3. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining asosiy sabablari............................................................................44
4.1. Xalqaro moliya tashkilotlarining tasniflanishi va umumiy ta v s ifi............................................................................54 4.2. Xalqaro Valuta jamg‘armasining maqsadi va faoliyatining mohiyati........................................................................................58 4.3. Jahon banki guruhi va unga kiruvchi tashkilotlar faoliyati......................................................................................... 65 4.4. Mintaqaviy valuta-kredit va moliya tashkilotlari...............78 5- bob. JAHON VALUTA TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI..............................................98 5.1. Jahon valuta tizimi va uning asosiy funksiyalari...............98 5.2. Jahon valuta tizimining rivojlanish bosqichlari va uning xususiyatlari...................................................................... 100 5.3. Yevropa valuta tizimining asosiy elementlari va rivojlanish bosqichlari..................................................................121
6.1. Valuta kursi va uning turlari.............................................. 130 6.2. Valuta operatsiyalarining m ohiyati................................... 143 6.3. Valuta siyosati...................................................................... 149 6.4. 0 ‘zbekistonda valuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibi............................................................................. 156 7- bob. XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA VALUTA RISKLARINI BOSHQARISH................................168 7.1. Valuta risklari tushunchasining iqtisodiy mohiyati va turlari............................................................................................ 168 7.2. Valuta riskining yuzaga kelish sabablari............................172 7.3. Valuta riskini boshqarish usullari va ularning mohiyati....................................................................................... 177 8- bob. XALQARO KORPORATSIYALAR XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARI SUBYEKTI SIFATIDA . . . 186 8.1. Xalqaro korporatsiyalarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining m ohiyati........................................................ 186 8.2. Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari..................................... 192 8.3. Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun afzalliklari.........................................................................197 8.4. Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari.......................................................... 203 8.5. Globallashuv sharoitida TMKlar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olish (M&A) jarayonlari......................................... 205
9.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy shart-sharoitlari........................................... 213 9.2. Xalqaro integratsion birlashmalarning asosiy shakllari.......................
216
9.3. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanish bosqichlari................................................................ 222 9.4. Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha mamlakatlarning hududiy integratsiyasiga xos xususiyatlar (NA FTA)............... 227 9.5. Rivojlanayotgan mamlakatlar hududiy integratsiyasining xususiyatlari (MERKOSUR).....................................................229 9.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari (ASEAN, APEC va h .k .) ......................................................... 230 9.7. 0 ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida integratsion jarayonlarning rivojlanishi......................................................... 234 10- bob. XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA TO‘LOV BALANSINI BOSHQARISH................................. 244 10.1. To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim etish shakllari................................................................ 244 10.2. To‘lov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar.................................................................................246 10.3. To‘lov balansi va unga davlat aralashuvi, xato va o‘tkazib yuborishlar...................................................................256 10.4. Mamlakat to‘lov balansining makroiqtisodiy modeli 258 10.5. To‘lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va uni tartibga solishning asosiy usullari.......................................261 11- bob. YEVROBOZORLARNING YUZAGA KELISHI VA ULARDAGI OPERATSIYALAR..............................................271 11.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar.........................271 11.2. Yevrokredit b o zo ri............................................................276 11.3. Yevrovalutadagi qimmatli qog‘ozlar b o z o ri....................279 12- bob. XALQARO KREDIT VA INVESTITSIYA MUNOSABATLARINING RIVOJLANISHI........................292 12.1. Xalqaro kredit, uning funksiyalari va tamoyillari.......... 292 12.2. Xalqaro kreditning asosiy shakllari............................... 297
12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli moliyalashtirish sh a k lla ri.......................................................... 303 12.4. Xalqaro lizing operatsiyalari............................................307 12.5. Xalqaro kreditning valuta-moliyaviy va to‘lov sh a rtla ri.......................................................................................313
13.1. Xalqaro kapital harakatining mohiyati va xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi......................................... 326 13.2. Xalqaro moliya bozorining rivojlanish va xalqaro kapital harakatining zamonaviy tendensiyalari.........................332 13.3. Xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va m exanizm i..................................................................................336
14.1. Moliyaviy derivativlar mohiyati va ularga xos xususiyatlar...............................................................346 14.2. Hosila moliyaviy vpsitalarning asosiy tu rla ri..................351 14.3. Kredit va foiz derivativlari.............................................. 365
15.1. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat va uning asosiy tam oyillari............................................................ 384 15.2. Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatining ustuvor yo‘n a lish la ri............................................................................... 389 15.3. 0 ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar tiz im i.............................................. 392 15.4. 0 ‘zbekistonning xalqaro valuta-kredit tashkilotlari b ilan o ‘zaro h am k o rlik a l o q a l a r i ..................................................... 399 15.5. 0 ‘zb ek isto n n in g integratsion b irlash m alard agi f a o l i y a t i ................................................................................................... 405
Ataniyazov Jasurbek Xamidovich, Alimardonov Elshod Dilshodovich XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARI Darslik Muharrir M. Tursunova Musahhih H. Zakirova Dizayner sahifalovchi D. Ermatova 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti. Download 2.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling