Paydanıń mazmunı. Payda norması hám massası

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
_______________________________________________________ fakulteti
________________________________________________________ kafedrasi
_____________________________________________________qa’nigeliginiń
“___” kurs studenti__________________________________________ niń
“___________________________________________________________”
páninen




Tema: __________________________________________________

Orinlaǵan : _____________________
Qabillaǵan: _____________________

NÓKIS – 20 ___ j.


Tema: Karxana paydasi


Joba

1. 
   Paydanıń mazmunı.
   
2. 
   Karxana paydasiniń norması hám massası.
   
3. 
   Paydanıń bólistiriliwi hám isletiliwi.
   

Paydanıń mazmunı. Payda norması hám massası


Kárxanalardıń iskerligine at beriwde satilgan ónimlerdiń kólemi, olarǵa etilgen sarp etiw-ǵárejetler hám payda túsiniklerinen keń paydalanıladı. Kárxanalarda tavar hám xızmetlerdi satıwdan alınǵan aqshalar olardıń pul tushumlari yamasa pul dáramatları dep ataladı. Kárxana pul dáramatlarınan barlıq ǵárejetler shıǵarıp taslanǵannan keyin qalǵan bólegi payda dep júritiledi. Ayırım ádebiyatlarda bul ekonomikalıq payda dep da júritiledi.
Paydanıń quram tabıwı eki basqıshdan ótedi: birinshi basqıshda payda islep shıǵarıw processinde jańa bahanıń jaratılıw sıyaqlında payda boladı. Tazadan jaratılǵan baha quramındaǵı qosımsha baha paydanıń tiykarǵı dáregi esaplanadı, biraq ol ele anıq payda formasında kórinetuǵın bolmaydı ; ekinshi basqıshda islep shıǵarıw processinde jaratılǵan payda tovarlardı sotilgandan keyin alınǵan pul tabısı menen ǵárejetlerdiń parqı kórinisinde tolıq kórinetuǵın boladı. Payda muǵdarına tásir kórsetiwshi ekinshi faktor - kárxana óz ónimlerin satıwshı baha dárejesi bolıp, bul orında ónim bahası, ma`nisi hám ózine túser bahası ortasındaǵı koefficienttiń besew tiykarǵı jaǵdayın ajıratıp kórsetiw múmkin. Kárxana paydasınıń tolıq muǵdarı onıń massasın quraydı. Payda massasınıń islep shıǵarıw ǵárejetlerine qatnası jáne onıń protsentte ańlatılıwı payda norması dep ataladı. Ámeliyatda payda normasın esaplawdıń eki variantınan paydalanıladı. Bular paydanıń ámeldegi sarp etiwlerge - kárxana ǵárejetlerine yamasa avanslanǵan aqshalarǵa (tiykarǵı hám aylanba kapital ) qatnası bolıp tabıladı.
Paydanıń bólistiriliwi hám isletiliwi Kárxana jalpı paydasınıń bólistiriliwi de zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bárinen burın jalpı paydadan basqa ekonomikalıq sub'ektlerge túrli tólewler ámelge asıriladı. Bul tólewlerge basqalardıń jer hám ımaratlarınan paydalanǵanlik ushın ijara haqi, qarızǵa alınǵan pul qarjları ushın tolıqnatuǵın protsentti kirgiziw múmkin. Bunnan tısqarı, kárxanalar mámleket hám jergilikli húkimet shólkemleri byudjetine salıqlar tóliydiler, túrli hayriya hám basqa fondlarga aqshalar kirgizedıler. Aqshalardıń qalǵan bólegi kárxana sap paydasın quraydı. Ol kárxananıń islep shıǵarıw jáne social mútajliklerine, sonıń menen birge jiynaw (islep shıǵarıwdı keńeytiw) ga, átirap -ortalıq qáwipsizligi, xızmetkerlerdi tayarlaw hám qayta tayarlaw hám basqa maqsetlerge sarplanadı.


Payda - bul kárxananıń finanslıq nátiyjesin xarakteristikalaytuǵın eń zárúrli kórsetkish bolıp tabıladı. Payda tómendegi funkciyalardı atqaradı :
payda kárxana iskerligi nátiyjesinde alınǵan nátiyjeni xarakteristikalaydı, usınıń menen birge kárxana iskerliginiń barlıq táreplerin payda járdeminde bahalaw múmkin emes, sol sebepli kárxananıń islep shıǵarıw, ekonomikalıq hám finanslıq iskerligin analiz qılıwda kórsetkishler sistemasınan paydalanıladı ;
payda boyınsha shólkemlestiriwshiler hám múlk iyeleri dáramatlarınıń úlesi, dividendlar muǵdarı hám basqa dáramatlar anıqlanadı ;
payda xoshametlentiretuǵın tásirge iye. Payda esabınan kárxananıń finanslıq resursları qáliplesip, olar keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw, social rawajlanıw hám materiallıq xoshametlew dáregi esaplanadı ;
payda boyınsha, óz hám qarız qarjları, tiykarǵı qurallar, barlıq aldıńǵı kapital hám hár bir úlestiń rentabelligi anıqlanadı ;
salıqlar kórinisindegi paydanıń bir bólegi túrli dárejedegi byudjetlerge túsedi hám mámleket hám qala finanslıq dárekleri dáregi bolıp xızmet etedi.
Payda muǵdarı ush tiykarǵı faktor tásirinde qáliplesedi:
ónim ózine túser bahası ;
sawda kólemi;
sotilgan ónimler ushın ámeldegi bahalar dárejesi.
Kárxanalar iskerliginiń juwmaqlawshı finanslıq nátiyjesi retinde payda - bul hár qıylı biznes operatsiyalarınan kelip shıǵıs záleldi esapqa alǵan halda, dáramatlardıń ulıwma muǵdarı hám ónim islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleri ortasındaǵı parq. Ol tarqatılıwı hám isletiliwi kerek.
Kárxananıń paydasın anıqlaw tártibi tómendegishe:
Ónimlerdi (islerdi, xızmetlerdi) satıwdan túsetuǵın dáramat (sap) - QQS, aktsiz salıǵı - Sotilgan ónim ózine túser bahası \u003 d Ulıwma payda - Basqarıw hám kommerciya ǵárejetleri \u003 d Satıwdan alınǵan payda (zálel) + Alınǵan procentler - Tolıqnatuǵın procentler + Qatnasqannan alınǵan dáramatlar basqa shólkemler + Basqa dáramatlar - Basqa ǵárejetler \u003 d Esabat dáwirindegi payda - Salıqlar hám basqa májburiy tólewler \u003 d Sap payda.
Sap paydanı bólistiriw eki jol menen ámelge asırılıwı múmkin:
arnawlı fondlarni qáliplestiriw arqalı : fond, tutınıw, rezerv. Kárxana finanslıq rejege qosımsha retinde tutınıw hám fond fondlari ǵárejetleri smetalarini dúziwi kerek;
paydanı bólek tarawlar boyınsha tuwrıdan-tuwrı bólistiriw arqalı : bul halda paydanı bólistiriw tuwrıdan-tuwrı finanslıq rejede sawlelenedi.
Fond fondı tómendegiler ushın isletiledi:
Ilimiy-izertlew jumısları, jańa túrdegi ónimlerdi islep shıǵıw hám islep shıǵıw ;
ámeldegi islep shıǵarıwdı texnologiyalıq qayta úskenelew hám rekonstrukciya qılıw ;
uzaq múddetli hám qısqa múddetli kreditlerdi hám olar boyınsha procentlerdi ónim ózine túser bahasına tiyisli muǵdardan artıqsha tólew;
aylanba aqshalardıń kóbeyiwin finanslıq támiynlew;
basqa kárxanalardıń ustav kapitalına shólkemlestiriwchilarning úlesi retinde ajıratılǵan qarjılar.
Tutınıw fondı tómendegiler ushın isletiledi:
kárxana balansındaǵı social hám xojalıq ob'ektlerdi ekspluataciya qılıw ǵárejetleri;
bonuslarni tólew;
materiallıq járdem kórsetiw;
pensiya qosımshaların tólew;
asxanalarda hám asxanalarda awqattıń joqarı bahaları ushın xızmetkerlerge taban aqshası.
Paydanıń tiykarǵı túrlerine tómendegiler kiredi: ónim satıwdan alınatuǵın payda ; tiykarǵı qurallardı hám basqa buyım-mulkni satıwdan alınatuǵın payda ; sotilmaydigan basqa operatsiyalardan alınatuǵın payda ; balans paydası ; salıq salınatuǵın payda ; sap payda.
Ónimlerdi satıwdan alınatuǵın payda ónimdi QQS, aktsiz salıǵı hám olardı islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetlerin esapqa almaǵan halda ámeldegi bahalarda satıwdan túsetuǵın tushum dep túsiniledi.
Tiykarǵı qurallardı hám basqa buyım-mulkni satıwdan alınǵan payda - kárxananıń balansına qaray tiykarǵı qurallar hám basqa buyım-mulkni satıw bahası hám qaldıq ma`nisi ortasındaǵı parq.
Basqa operatsion operatsiyalardan alınatuǵın payda - operatsion bolmaǵan dáramatlar, operatsion bolmaǵan ǵárejetlerdi alıp taslaǵanda, tómendegiler kiredi:
basqa kárxanalar iskerliginde kapital qatnasıwınan alınatuǵın dáramatlar ;
mulkni kireyge beriwden alınatuǵın dáramat ;
kompaniyaǵa tiyisli bolǵan aktsiyalar, obligatsiyalar hám basqa qımbatlı qaǵazlar boyınsha dividendlar hám procentler;
alınǵan hám tolıqnǵan ekonomikalıq sankciyalar hám basqa operatsion bolmaǵan dáramatlar (ǵárejetler).
Balans paydası ónimlerdi (islerdi, xızmetlerdi), tiykarǵı qurallardı hám basqa buyım-mulkni satıwdan alınǵan payda hám bul operatsiyalar ǵárejetleri kemeytirilgen satıwdan tısqarı operatsiyalardan alınatuǵın dáramattan ibarat.
Salıq salınatuǵın payda, onıń ma`nisin anıqlaw Ch.ga muwapıq ámelge asıriladı. Rossiya Federatsiyasi Salıq kodeksiniń 25-statyası.
Dáramat salıǵı tolıqngandan keyin sap payda kárxana ıqtıyarında qaladı hám shólkemlestiriw hújjetlerine muwapıq keyinirek bólistiriliwi hám isletiliwi kerek.
Payda muǵdarın anıqlaw kompaniya ushın zárúrli bolıp tabıladı, sebebi:
finanslıq resursların aldınan joybarlaw hám shama qılıw imkaniyatın beredi;
byudjetke tólewler muǵdarın anıqlaw ;
keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw hám jumısshılardı materiallıq xoshametlew múmkinshiliklerin anıqlaw ;
aksiyadorlik jámiyetiniń dividend siyasatın qáliplestiriw.
Finanslıq nátiyjelerdi boljaw hám joybarlaw usılları házirde tártipke asırılmaǵan hám ekonomikalıq ádebiyatlarda etarlicha tolıq xarakteristikalanǵan. Eń ataqlıları - paydanı joybarlawdıń ush usılı : tuwrıdan-tuwrı esap -kitap usılı hám analitik usıl hám islep shıǵarıw (operatsion) kaldıraç tásirine tiykarlanǵan usıl.
Payda túrleri boyınsha bólek joybarlastırılǵan :
kommerciya ónimlerin satıwdan ;
tiykarǵı qurallar hám basqa buyım-mulkni satıwdan ;
operatsion bolmaǵan dáramatlar hám ǵárejetlerden.
Paydanı joybarlawdıń dástúriy usılları kommerciya ónimlerin satıwdan alınatuǵın paydanı ańlatadı. Tuwrıdan-tuwrı esaplaw usılı ónimlerdiń kishi assortimentinde qollanıladı. Onıń mánisi sonnan ibarat, payda ónimdi satıwdan túsken tushum (QQS, aktsiz salıǵı, sawda salıǵı esapqa alınbaǵan halda ) jáne onıń tolıq ózine túser bahası ortasındaǵı parq retinde esaplanadı.
bul erda Pt - joybarlastırılǵan jıldıń tavar ónimindegi payda ;
Mon, Pk - joybarlaw dáwirdiń basında hám aqırında tayın ónimler qaldıg'idagi payda.
Tuwrıdan-tuwrı esaplaw usılı ápiwayı hám túsinikli, biraq bul bólek faktorlardıń joybarlastırılǵan paydaǵa tásirin anıqlawǵa múmkinshilik bermeydi hám kóplegen ónim túrleri menen júdá mashaqatlı bolıp tabıladı.
Paydanı joybarlawdıń analitik usılı kóplegen ónim túrleri menen qollanıladı. Bul usıldıń abzallıǵı sonda, ol joybarlastırılǵan paydaǵa individual faktorlardıń tásirin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Analitik usıl járdeminde payda hár bir buyım ushın emes, bálki pútkil ónim ushın esaplanadı. Payda esaplawdıń analitik usılı tuwrıdan-tuwrı esap -kitap usılı járdeminde paydanı esaplawda alınǵan nátiyjege jaqın nátiyjeni beredi, sol sebepli onı tuwrıdan-tuwrı esaptıń tuwrılıǵın tekseriw ushın isletiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Ekonomikalıq analiz ushın payda analitik esabınan paydalanıw múmkin. Analitik usıl járdeminde paydanı esaplaw izbe-iz ush basqıshdan ibarat :
Baslanǵısh rentabellikni anıqlaw R
R \u003 d Esabat dáwiri ushın kutilayotgan payda / Esap beriw jılı daǵı tavar ónimleriniń ulıwma baxası.
Joybarlastırılǵan dáwirde kommerciya ónimleriniń kólemin esap beriw jılı ma`nisi boyınsha anıqlaw hám tiykarǵı rentabellik tiykarında paydanı anıqlaw.
Joybarlastırılǵan paydaǵa túrli faktorlardıń tásirin esapqa alǵan halda :
ózine túser bahasın tómenletiw (asırıw );
ónim sapası hám sortın jaqsılaw ;
bahalardıń ózgeriwi hám basqalar.
Keyingi jıl ushın payda jobası esabat dáwirdiń aqırında islep shıǵılǵan, sol sebepli tiykarǵı rentabellikni, ótken waqıt (ádetde 9 ay) ushın esabat maǵlıwmatların hám aqırıǵa shekem qalǵan dáwir ushın kutilgan payda muǵdarın anıqlaw ushın.jıldıń (Iv sherekte) isletilingen.
Esabat dáwirindegi payda jıl aqırında ámel etken bahalar dárejesine muwapıq alınadı. Eger, mısalı, bahalar 1 oktyabrde asırılǵan bolsa, ol jaǵdayda bul ósiw pútkil jılǵa tiyisli, yaǵnıy. 1 oktyabrge shekem t. den tap. keri jaǵdayda, esap beriw jılınıń rentabellik dárejesi joybarlastırılǵan jıl ushın tiykar bola almaydı.
Paydanı analitik usıl menen esaplawdıń birinshi basqıshı kestede keltirilgen. 13. 1.
Keste 13. 1
Analitik usıl járdeminde paydanı esaplaw
Kórsetkishlar Esabat
9 ay ishinde Iv sherek rejesi Kútilip atır
atqarıw
aǵıs ushın
jıl
1. Kommerciya ónimleri
esap beriw jılı
a) ámeldegi bahalarda 874000 291000 1165000
b) tolıq bahada 610000 211000 821000
2. Payda (1 a qatar - 1 b qatar ) 264000 80000 344000
3. Payda muǵdarına ońlawlar
bahalardıń ózgeriwi sebepli 3000 3000
4. Payda (2-qatar + 3-qatar ) 267000 80000 347000
5. Tiykarǵı rentabellik 43, 8 37, 9 42, 3
(4-bet: 1 b-bet)? yuz
Ekinshi basqısh. Joybarlastırılǵan jıl ushın tavar ónimin 10% ga kóbeytiw joybarlastırılǵan, esap beriw jılınıń ózine túser bahası boyınsha joybarlastırılǵan jılda tavar óniminiń islep shıǵarılıwı :
(82100? 110 ) / 100 = 903100.
Joybarlastırılǵan yilgi payda, baslanǵısh rentabellik dárejesine tıykarlanıp, tómendegilerge teń:
(903100? 42, 3) / 100 = 382011.
Úshinshi basqısh. Joybarlastırılǵan payda muǵdarına individual faktorlardıń tásiri esapqa alınadı. Má ózine túser bahası bahasınıń tásiri tómendegishe anıqlanadı. Esap beriw jılınıń ózine túser bahası boyınsha joybarlastırılǵan jılda kommerciya ónimlerin islep shıǵarıw 903 100 rublni quraydı.. Tap sol satıwǵa qoyılatuǵın ónimler, lekin joybarlastırılǵan jıldıń tolıq bahasında, 1 406 340 rubl muǵdarında anıqlanadı. Ǵárejetlerdiń ósiwi 503 240 rublni quraydı, bul bolsa joybarlastırılǵan paydanıń tómenlewine alıp keledi.
Joybarlastırılǵan payda kólemine joybarlaw dáwirindegi bahalardıń ózgeriwi de tásir etedi. Aytaylik, barlıq tavar ónimleriniń bahaları ortasha 22 1796 procentke ósiwi kútilip atır. Keyin, bul faktor sebepli payda alınadı
(1651380? 22, 1796 ) : 100 = 366269.
Analitik usıl járdeminde alınǵan rejalangan payda :
Joybarlastırılǵan jıldıń satılatuǵın ónimleri:
esap beriw jılınıń tolıq bahasında 903 100 rubl;
joybarlastırılǵan jıldıń tolıq bahasında 1 406 340 rubl;
ǵárejetlerdiń asıwı nátiyjesinde paydanıń tómenlewi -503240 rubl.
Satıp alınatuǵın ónimler boyınsha payda, 382011 RUB bazalıq rentabellik tiykarında
Paydanıń ósiwi sebepli bahanıń asıwı 366, 269 rubl.
Joybarlastırılǵan jıl ushın satılatuǵın ónimlerdiń pútkil kólemi boyınsha payda (2-qatar + 3-qatar - 1 c-qatar) 245 040 rubl.
Joybarlastırılǵan jıl basında bazalarda tayın ónimler balansındaǵı payda 20000 rubl.
Joybarlastırılǵan jıl aqırında bazada tayın ónimler balansındaǵı payda 20000 rubl.
Jámi joybarlastırılǵan payda (4-qatar + 5-qatar - 6 -qatar ) 345 040 rubl.
Islep shıǵarıw (operatsion) kaldıraçının tásirine tiykarlanǵan usıl, ǵárejetlerdi turaqlı jáne ózgeriwshen ǵárejetlerge bolıw principine tiykarlanǵan paydanı joybarlaw usılı esaplanadı. Bul maǵlıwmatlardan paydalanǵan halda payda marjasi esaplab shıǵıladı.
Kommerciya kárxanaları ushın ǵárejetlerdi oraw shegarasın anıqlaw júdá zárúrli, sonnan keyin olar payda keltira baslaydı. Onıń ushın siz sawda kólemi hám ma`nisin anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın, kommerciya kárxanası barlıq ǵárejetlerin payda kórmesten, sonıń menen birge zálel kórmesten orawǵa ılayıq bolǵan zıyansizleniw noqatın belgilewińiz kerek. Paydanı joybarlawdıń bul usılı ǵárejetlerdi shártli túrde turaqlı jáne shártli ózgeriwshige bolıw hám marginal paydanı esaplaw principine tiykarlanadı. Ónimlerdi satıwdan túsken tushumdan (QQS, aktsiz salıǵı, bajıxana tólewleri bunnan tısqarı ) shártli túrde ózgeriwshen ǵárejetler shıǵarıp taslanadı hám marginal payda alınadı. Bunnan tısqarı, shártli túrde belgilengen ǵárejetler marginal payda esabınan shiǵarıladı hám finanslıq nátiyjesi (payda yamasa zálel) anıqlanadı. Tánepissiz noqat - bul kompaniya na payda hám na zálel alatuǵın dáramat muǵdarı. Anıqrog'i, bul grafik suwretlengen bolıwı múmkin (13. 1-súwret).
Ánjir. 13. 1. Buzılıw noqatı
1-3 tuwrı sızıqlar ózgeriwshen ǵárejetler, turaqlı ǵárejetler hám dáramatlardıń islep shıǵarıw kólemine baylanıslılıǵın kórsetedi. Zárúrli islep shıǵarıw kóleminiń noqatı satıwdan túsetuǵın mablag 'uning tolıq ózine túser bahasına teń bolǵan ónim kólemin kórsetedi. Dáramat noqatın anıqlagandan keyin, paydanı joybarlaw operatsion (islep shıǵarıw ) kaldıraç (kaldıraç) tásirine tiykarlanǵan, yaǵnıy. kompaniyanıń satıw kólemin zálel kórmesten kemeytiwge ılayıq bolǵan finanslıq kúsh shegarası. Iskerlik kaldıraçının tásiri, sawda dáramatlarınıń hár qanday ózgeriwi, payda jáne de úlken ózgeriwine alıp keledi. Bul tásirdiń tásiri islep shıǵarıw hám satıw kólemi ózgergende shártli túrde turaqlı jáne shártli ózgeriwshen ǵárejetlerdiń finanslıq nátiyjege nomutanosib tásiri menen baylanıslı. Nominal turaqlı ǵárejetlerdiń ónim ózine túser bahası daǵı úlesi qansha kóp bolsa, operatsion kaldıraç tásiri sonshalıq kúshli boladı. Kerisinshe, satıw kóleminiń asıwı menen shártli túrde belgilengen ǵárejetlerdiń ózine túser bahası bahası daǵı úlesi azayadı hám operatsion kaldıraç tásiri:
Tásir kúshi marj payda
operatsion kaldıraç \u003 d payda
Mısalı, kárxanada ónim satıwdan túsken mablag '500 million rublni quradı, shártli ózgeriwshen ǵárejetler - 250 million rubl, shártli túrde turaqlı ǵárejetler - 100 million rubl. Tánepissizlikni hám jumıs natiyjeliligi tásirin esaplań.
Dáramatsızlikni esaplaw hám operatsion kaldıraç tásirin esaplaw ushın maǵlıwmatlar kestede keltirilgen. 13. 2.
13. 2-keste
Tánepissizlikni hám jumıs kaldıraçının tásirin esaplaw
Marginal paydanıń sawda tushumiga payızın esaplaylik:
(250 / 500)? 100% = 50%.
Bul halda zıyansizlentiriw noqatı turaqlı ǵárejetlerdiń satıwdan túsken jalpı dáramat daǵı marjinal payda úlesine qatnası retinde anıqlanadı :
100/50%? 100% \u003 d 200 million rubl.
Kaldıraç tásiri, payda marjasının payda qatnası retinde esaplanadı. Biziń mısalımızda isleytuǵın qo'lni tásir kúshi tómendegishe boladı :
250 / 150 = 1, 67.
Basqasha etip aytqanda, dáramatlardıń hár qanday ózgeriwi paydanıń 1/1, 67 ózgeriwine alıp keledi. Aytaylik, kárxana sawda dáramatların 10% ga asırıw múmkinshiligine iye; bul halda payda 16, 7% ga asadı :
500 satıwdan túsetuǵın dáramatma? 1, 1 \u003 d 550 million rubl;
ózgeriwshen ǵárejetler 250? 1, 1 \u003 d 275 million rubl;
marj paydası 550 - 275 \u003 d 275 million rubl;
satıwdan alınǵan payda 275 - 100 \u003 d 175 million rubl;
payda 25 million rublga yamasa 16, 7 procentke asdı.
Satıwdan túsetuǵın dáramatlardıń tómenlewi menen operatsion tásir kúshi kúshayadi, bul bolsa paydanıń saldamlı tómenlewine alıp keledi.
Biziń mısalımızda satıwlardıń 5 procentke tómenlewi payda 8, 35 procentke (5 × 1, 67) azayıwına alıp keledi.
test sorawları
Ónimlerdi satıwdan túsetuǵın aqshalardıń shólkemdiń dáramat sistemasındaǵı ornı.
Shólkem tabısı túsinigin anıqlań.
Shólkem ǵárejetleri tariypini hám olardıń klassifikaciyaın beriń.
Shólkem ǵárejetlerin basqarıw sistemasında ekonomikalıq elementler boyınsha ǵárejetlerdi gruppalawdıń áhmiyeti nede?
Ǵárejetlerdi tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan, shártli túrde turaqlı hám shártli ózgeriwshige bolıw ushın ne tiykar boladı?
Tómendegi baha túrlerine tariyp beriń: texnologiyalıq, ustaxona, islep shıǵarıw, kommerciya.
Shólkem paydasınıń tiykarǵı funkciyaları qanday?
Kommerciya kárxanası jalpı paydasınıń quramı neden ibarat?
Operatsion bolmaǵan operatsiyalardan alınatuǵın payda tariypini beriń.
Payda muǵdarına qanday faktorlar tásir etedi?
Kompaniyanıń sap paydasınan paydalanıwdıń tiykarǵı baǵdarları qanday?
Sap payda esabına qáliplesetuǵın fond hám tutınıw fondlari qarjları qaysı maqsetlerde isletiledi?
Joybarlastırılǵan paydanı esaplaw usılları qanday? Olardıń abzallıqları hám kemshiliklerin kórsetiń.
Payda kárxanalardıń ekonomikalıq iskerligi finanslıq nátiyjeleriniń tiykarǵı ulıwmalastıratuǵın kórsetkishi bolıp tabıladı. Tiyisli nátiyjege erisiw ushın kompaniya islep shıǵarıw, izertlew hám kommerciya iskerligin ámelge asıradı.
Payda tavar óndiristiń tiykarǵı taypalarınan biri bolıp tabıladı. Bul, birinshi náwbette, social islep shıǵarıw processinde rawajlanıp atırǵan munasábetlerdi xarakteristikalaytuǵın islep shıǵarıw kategoriyasi.
Payda bul kárxana satqan ónimdiń artıqsha ma`nisiniń islep shıǵarıw ǵárejetlerin qoplaganidan keyin qalǵan bólegi.
Payda - bul ekonomikalıq kategoriya. Kóplegen kórkem ádebiyatqa baylanıslı dereklerde onıń mánisi sonda, ol artıqsha ónim ma`nisiniń bir bólegi, qurallar menen kórsetilgen qosımsha ónim, sap paydanıń bir bólegi, onıń formalarınan biri hám basqalar. (4. 1-súwret).
Gúrish...jılda 4. 1. Kompaniya paydasınıń mánisi
Ekonomikalıq kategoriya retinde payda - bul ámelge asırılǵan sap dáramat ma`nisiniń pul ańlatpası, xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń pul qarjların tejewdiń tiykarǵı forması. Ol kárxana rentabelligini, tiyisli ilajlardı ámelge asırıw nátiyjesinde qarjılar hám isletilingen múlktiń rentabelligini xarakteristikalaydı. Qabıl etilgen payda muǵdarı kárxana iskerligin xarakteristikalaytuǵın kórsetkish bolıp tabıladı, yaǵnıy bul onıń isbilermenlik iskerliginiń finanslıq nátiyjesi bolıp tabıladı.
Payda ob'ektiv ekonomikalıq kategoriya esaplanadı. Sol sebepli onıń qáliplesiwine jámiyette, jalpı ishki ónimdi islep shıǵarıw hám bólistiriw processinde júz beretuǵın ob'ektiv processler tásir etedi.
Kompaniya paydasınıń tolıq muǵdarın qáliplestiriwge tómendegiler tásir etedi.
Nátiyjeler, yaǵnıy onıń finanslıq -xojalıq iskerligi natiyjeliligi;
Jumıs júrgiziw tarawı ;
Ekonomika sanaatı ;
Finanslıq nátiyjelerdi esapqa alıwdıń nızam hújjetlerinde belgilengen shártleri.
Kompaniya paydasın qáliplestiriwge jantasıwlar :
Buxgalteriya esabı jantasıwı ;
Ekonomikalıq jantasıw.
Buxgalteriya jantasıwı - payda ónimlerdi (tovarlardı, xızmetlerdi) satıwdan túsetuǵın aqshalar hám óndiristiń ámeldegi ǵárejetleri ortasındaǵı parq retinde qáliplesedi.
Ekonomikalıq jantasıw - payda satıwdan túsken tushum menen ámeldegi hám islep shıǵarıw (satıw ) ǵárejetleri ortasındaǵı parq hám kapital boyınsha alternativ procent tabısına tiykarlanǵan joǵalǵan múmkinshilikler ǵárejetleri retinde qáliplesedi.
Buxgalteriya esabında sawlelenetuǵın kárxana jumısınıń finanslıq kórsetkishi retinde paydanıń xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń rásmiy esabatında qáliplesiwine iskerliginiń finanslıq nátiyjelerin anıqlawdıń belgilengen tártibi tásir etedi; ónimler (jumıslar, xızmetler) ózine túser bahasın esaplaw ; ulıwma biznes ǵárejetleri; finanslıq operatsiyalardan, basqa iskerlikten alınatuǵın payda (zálel) ni anıqlaw.
Kárxananıń paydasın (zálelin) qáliplestiriw sxeması (4. 2-súwret).



4. 2-súwret. Kárxanalar ushın payda (zálel) ni qáliplestiriw sxeması
Paydanıń shamalıq funkciyası sonda, ol óndiristiń ekonomikalıq natiyjeliligi hám tiykarǵı qurallardan paydalanıwdıń tiykarǵı kriteryası bolıp tabıladı. Paydanıń bul funkciyası isbilermen ushın materiallıq hám miynet resurslarınan aqılǵa say paydalanıwdı baqlawdıń nátiyjeli quralı bolıp tabıladı. Funkciyanı islep shıǵarıw natiyjeliligi dárejesi retinde kórip shıǵıp, payda onıń ob'ektiv tiykarına, qosımsha ónim ózine túser bahasına tuwrı kelmewin, bálki onıń ózgergen (alınǵan ) forması ekenligin esapqa alıw kerek. Kárxana ushın payda, birinshiden, ónim ózine túser bahasınıń asıwın, ekinshiden, avanslanǵan ózine túser bahasınıń asıwın ańlatadı. Kárxana ushın islep shıǵarıw ǵárejetleriniń (materiallıq yamasa miynet) hár qanday bólegin tejew paydanıń kóbeyiwin ańlatadı, sebebi ol da janlı, da materiallıq miynet ǵárejetleri natiyjeliligin ózinde sáwlelengen etedi, yaǵnıy. islep shıǵarıw natiyjeliligi.
Paydanıń xoshametlentiretuǵın funkciyası sonda, ol jumısshılardı materiallıq xoshametlew, islep shıǵarıwdı keńeytiw hám kárxanalarda social mashqalalardi sheshiw, sonıń menen birge byudjetke tuwrıdan-tuwrı salıqlardı tólew dáregi esaplanadı. Sol munasábet menen payda alıwda mámleket de, kárxanalar da mápdar bolıwı kerek.
Paydanıń ǵárejetlerdi esapqa alıw funkciyası sonnan ibarat, kárxanalardı basqarıwdıń tiykarǵı usılı retinde ǵárejetlerdi esapqa alıw tekǵana óz ǵárejetlerin dáramat menen orawdı, bálki jumısshılardı xoshametlew hám basqa máselelerdi sheshiw ushın fond (payda ) alıwdı da támiyinleydi. Bazar ekonomikası sharayatında payda alıw tavar óndiriwshine islep shıǵarıw kólemin asırıwǵa, ǵárejetlerdi kemeytiwge jóneltiredi.
Bul da isbilermenlik maqsetine, de social mútajliklerdi qandırıwǵa erisedi. Paydanıń tolıq ma`nisi kárxanalar hám jámiyet tárepinen isletiliwi múmkin bolǵan finanslıq resurslar haqqında gáp ketkende zárúrli áhmiyetke iye. Biraq bul kórsetkish basqarıw natiyjeliligin xarakteristikalaw ushın etarli emes. Sol sebepli menejment nátiyjeleri hám natiyjeliligin, payda alıw nátiyjesinde islep shıǵarıw procesiniń strukturalıq bólimlerinen paydalanıw natiyjeliligin bahalaw ushın onıń muǵdarı tiyisli kórsetkishlerge tiyisli bolıwı kerek. Nátiyjede nátiyjelililik yamasa rentabellik kórsetkishi boladı.
Payda mikro dárejede payda bolǵan kórsetkish bolıp tabıladı.
Milliy ekonomikanıń paydası - bul bólek kárxanalar, ekonomika tarmaqları iskerligi, ayırım tarawlardıń rawajlanıwı, ekonomika daǵı strukturalıq ózgerisler, finanslıq nátiyjelerdi esapqa alıw rejiminiń ózgeriwi.
Paydalanilǵan ádebiyatlar

1. 
   Sh.Sh.Shodmanov , U.V.Ǵafurov , WO. Nazarbaev , L.P.Seytova, A. Dawletmuratov Ekonmikaliq teoriya
   

Internet saytlar

1. 
   www. Ziyo.net
   
2. 
   www. Aim.uz
   
3. 
   www. Arxiv.uz