Payt holini ifodalovchi sintaktik birliklarning
Download 0.93 Mb. Pdf ko'rish
|
1-сон 2020 йил 164
|
Хорижий филология №1, 2020 йил
167 Mohir matodorlar har yili kelishardi (E.H., 108). 4. Temporallikni ifodalashda ergashgan qo’shma gaplarning roli kattadir. Nemis tili misolida S.Y.Abdullayevaning “Payt ergash gapli qo’shma gaplar sintaksisi” mavzudagi monografik tadqiqotida ta’kidlanishicha, “Aksariyat holatlarda payt ergash gapli qo’shma gaplarda u yoki bu zamon shakllarining, u yoki bu boshqa payt bog’lovchilarining qo’llanilishi qo’shma gapda qo’llanilgan fe’lning aksional (chegaralangan/chegaralanmagan) ma’nolariga va ular yordamida ifodalangan aspektual vaziyatlarga bog’liq bo’ladi. Payt ergash gapli qo’shma gaplarni tahlil qilganda nafaqat payt bog’lovchilarining semantikasi, ergash gaplarning bosh gapga nisbatan joylashuvi, zamon shakllarining qo’llanishini, balki tus-zamon shakllarida fe’llarning aksional semantikasi, ular va aspektual (va taksis) kontekstlari yordamida ifodalangan aspektual vaziyatlarni ham inobatga olishimiz shart” (Abdullayeva, 2009, 13). Aytish joizki, bunday holda payt ergash gapning kesimi ifodalagan ish-harakat semantikasini bosh gap kesimi ifodalagan semantika bilan qiyoslash natijasida amalga oshirilganda, ergash gap kesimining ish- harakati bosh gap kesimi ish-harakatidan oldin, keyin yoki har ikkala, ya’ni bosh va ergash gaplar kesimlarining ish-harakati bir paytda bajarilishiga qarab tahlil qilish bilan cheklanish mumkin. Ammo, payt ergash gapli qo’shma gaplarda tarkibida ingliz tili misolida temporallikni ifodalovchi bog’lovchilarning roli beqiyosdir. Payt ergash gap ingliz tilida when bog’lovchisi bilan berilganda o’zbek tiliga quyidagicha tarjima qilinadi: 1. While her true love waited too, and they were still waiting when Bill came in (E.H., 113) Bill kelganida sevishganlar hamon visoliga yetishmagandi (E.H., 99). 2. A few kids came up when the bus stopped (E.H., 122). Avtobus to’xtagach, bir necha bola yugurib keldi (E.H., 107). 3. When the fifers stopped they all crouched down in the street (E.H., 143) Kuy tinishi bilan hammalari ko’chaning o’rtasida cho’qqayib o’tirib olishdi (E.H., 127). 4. When the left two bulls had been unloaded the herd were all together (E.H., 132). Oxirgi ikki buqani tushirishgandan so’ng poda bir joyga to’planib oldi (E.H., 117). 5. When I went back into the inn the woman was down in the kitchen (E.H., 106). Mehmonxonaga qaytib kelsam, beka oshxonada ekan (E.H., 92). Payt ergash gaplarni bosh gap bilan bog’lanishida while, after, as, what time kabilar ham qo’llaniladi: 1. While I had him on, several trout had jumped at the falls (E.H., 113). Uni ilmoqdan olayotganimda bir necha xonbaliq havoga sakradi (E.H., 98). 2. After it was over we went out and pressed tight in the crowd (E.H., 158) Jang tugagach, biz ko’chada turtinib- surtinib olomon orasidan chiqib oldik (E.H., 142). 3. As we started along the road he turned and walked back toward the inn (E.H., 122). Biz yo’lga chiqib olgach, u orqasiga o’girilib mehmonxona tomon yurdi (E.H., 107). 4. I don’t know what time I got to bed. (E.H., 138). Soat nechada yotganimni eslolmayman (E.H., 122). Temporallikni ifodalovchi sintaktik birliklar sodda gaplar tarkibida ishtirok etganda, aynan o’sha gapning kesimi ifodalagan ish-harakatning bajarilish paytini anglatadi, ya’ni so’zlovchi o’zining suhbatdoshiga ish-harakatning bajarilganligi, bajarilayotganini, bajarish paytini aniq ifodalash uchun gapda ishtirok etadi. Demak, sodda gap qurilmasida temporallik elementlarning ifodalanishi adverbial birliklar yet – hali, never – hech qachon, now – hozir, still – hamon, ever – bir paytlar, once – bir vaqtlar, just – bir paytlari, already – allaqachon, always – paytida, hamisha, then – keyin, shu payt, o’shanda, bu paytda, sometimes – ba’zan, at once – darrov, during |
