Payvandlash qurilmalari

Kurs ishining maqsadi. O‘qituvchi o‗quvchilarda «Elektr payvandlash 
(payvandlash qurilmasi» mavzusini o‘qitish orqali o‗z fikrini amaliy 
ro‗yobga chiqarishga asta-sekin yondashishi uchun oddiy masalalarni hal 
etish ko‗nikmasini shakllantirishda ularga individual yondashishni amalga 
oshirishi zarur.
Kurs ishining vazifasi. 1. O‘quvchilarga «Elektr payvandlash 
(payvandlash qurilmasi)» mavzusini o‘qitish va ularni texnologiya darslariga 
jalb etish
2. Talabalarga Elektr payvandlash haqida ma‘lumot berish ,
3. Ishlatilishini tushuntirish
Kurs ishi ob‟yekti: Umumta‘lim maktablarida texnologiya fani 
darslarida innovatsion texnologiyalarning tadbiq etishni tashkil etish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Umumta‘lim maktablarida texnologiya fani 
darslarida innovatsion texnologiyalar asosida samarali tashkil etish shakil va 
metodlari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, asosiy qism, 2 ta bob, 4 ta 
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.

---

`5 
I BOB. YOYLI ELEKTR PAYVANDLASH QURILMALARI 
TURLARI
1.1.Elektr payvandlash haqida tushuncha
Payvandlash (texnikada) — qattiq materiallar (metall, keramika, shisha, va 
boshqalar)ni ajralmas qilib biriktirish usuli. Payvandlashning 60 dan ortiq 
usuli bor.
Metallarni payvandlash qadimdan maʼlum. 1882-yilgacha bosim ostida 
payvandlashning temirchilik usulidan foydalanilgan. Rus ixtirochisi N. N. 
Benardos birinchi marta metallarni koʻmir elektroddan foydalanib 
payvandlash (elektr yoy) usulini topgan, rus muhandisi N. G. Slavyanov buni 
takomillashtirib, koʻmir elektrod oʻrniga metall elektrod ishlatgan. Atsetilen 
topilganidan keyin fransuz metallurgi E. Fushe gaz payvandni, amerikalik 
olim J. Tomson qarshilikli uchma-uch payvandlash (1837), keyinchalik N. N. 
Benardos nuqtaviy kontakt payvandlash usulini ixtiro qildi, akademik Y. O. 
Paton (1940) rahbarligida elektr shlakli payvandlash usuli ishlab chiqildi.
1
Payvandlashning bosim ostida va eritib payvandlash usullari bor. 
Bosim ostida payvandlashda metall plastik holatga keltirib biriktiriladi; 
biriktiriladigan joyga tashki kuch taʼsir ettiriladi. Bunday payvandlash 
mexanik, kimyoviy-mexanik va elektr-mexanik usullarga boʻlinadi. Kontakt 
payvand, nuqtaviy payvandlash usullari ham bor.
Eritib payvandlashda biror issiqlik manbai taʼsirida buyumning 
payvandlanadigan joylari va payvand chiviq (agar u ishlatilsa) suyuqlanish 
holatiga keltiriladi. Bu usulning kimyoviy, elektrkimyovii va elektr yoy 
usullari bor. Kimyoviy usul gaz va termit xillarga boʻlinadi. Payvandlash 
vaqtida sodir boʻladigan oksidlanish reaksiyasi chok metallarning tarkibiy 
elementlarini kuydiradi, natijada metallning kimyoviy tarkibi oʻzgaradi va 
payvand birikmaning mexanik xossalari pasayadi. Shuning uchun 
payvandlash texnikasida eritib yopishtiriladigan metalldagi foydali 

---

`6 
aralashmalarni kuyishdan, unga azot va kislorod kirishidan saqlaydigan 
payvand birikmalardan foydalaniladi. Mas, gaz payvandda buyumlarning 
payvandlanish xususiyatini yaxshilaydigan va ularni atrofdagi muhit 
taʼsiridan saklaydigan flyus yoki maxsus qoplamalardan foydalaniladi va gaz 
himoya usullari qoʻllaniladi. Termit usulda detallarning biriktiriladigan sirtini 
suyuqlantirib, termit metall bilan yaxlit quyma chok hosil qilinadi.
Elektrkimyoviy usulda payvandlash zonasi (buyum bilan elektrod 
orasida yonadigan yey) vodorod bilan, baʼzan, vodorod va uglerod oksidi 
aralashmasi bilan yoki azot va vodorod aralashmasi bilan oʻraladi, natijada 
eritib yopishtiriladigan metall atrofdagi muhitning kimyoviy taʼsiridan 
saqlanadi. Payvandlash zonasini argon, geliy yoki karbonat angidrid gazi 
bilan himoya qilish usuli keng qoʻllaniladi. Elektr yey bilan payvandlashda 
buyumlarning payvandlanadigan joylari elektr yoyi bilan eritib biriktiriladi. 
Bu usul eruvchan elektrodli va erimaydigan elektrodli xillarga boʻlinadi. 
Bunday payvandlash qoʻlda va avtomatik tarzda bajariladi. Yuqori chastotali 
tok va elektron nur yordamida payvandlash usullari ham bor. Suv ostida 
payvandlash (mas, kemalarning tagini tuzatish), kosmosda payvandlash (mas, 
kosmik styalarni kosmosda montaj qilish) usullari rivojlangan, yuqori 
vakuum va vaznsizlik sharoitida turli metallarni payvandlash usullari ham 
keng qoʻllanilmoqda. Lazer nurlari yordamida payvandlash usullari 
takomillashtirilmoqda.
Payvandlash 
qurilmalari 
uzlarining 
spetsifik 
yuklamaning 
takrorlanuvchan - qisqa muddatli tizimi bilan tavsiflanadilar unda yoyni 
maksimal yonIsh vakti bitta elektrodning tulik yonIshi uchun ketgan vaktga 
teng deb va Ish jarayonidagi minimal tanaffus vakti - elektrodni almashtirIsh 
va yoyni qayta yondirIshga sarf bo‘lgan xamda payvandlanayotgan 
maxsulotni jildirIsh, payvandlovchining bir erdan ikkinchi erga kuchIshiga 
sarf bo‘lgan vaktlarga teng deb kabo‘l qilishnadi.

---

`7 
Payvandlash qurilmasining takrorlanuvchan - qisqa muddatli Ish tizimi 
yuklama tokini iste‗mol qilishsh vakti bilangina emas, balki ulangan xolat 
davomiyligi t1 va tanaffus vakti t2 lar bilan xam tavsiflanadi. (8.3 -rasm). 
nisbati % larda ifodalanib, takrorlanuvchan - qisqa muddatli tizimi 
davomiyligi PR yoki ulanIsh davomiyligi PV deb ataladi.
Agar qurilma pasportida tok 250A ga va PV = 50 % ga teng deb 
berilgan bo‘lsa, bu yozuv, t1/ (t1+ t2) nisbat 0,5 dan katta bo‘lmagandagina 
Ishlash mumkinligini ko‘rsatadi.
Davrning umumiy davomiyligi tts - ixtiyoriy kiymatga ega bo‘la 
olmaydi, chunki qurilma galtaklarining xaroratiga t1 vaktning absolyut 
kiymati ta‗sir ko‘rsatadi.
Bir postli odatdagi yoy bilan payvandlash qurilmasining nominal tizimi 
deb, tts = 5 min va PR = 60, 65% bo‘lgan tizim xisoblanadi.
Kup postli qurilmalar manbalari PR=100% li tizimga xisoblanib 
loyixalanadi.
Avtomatik yoy payvandlash qurilmalari manbalari PR = 50 va 60% ga 
xisoblangan ( bunda tts = 10 min).
5. Manbalar - uzgarmas tok va uzgaruvchan tok manbalariga, bir postli 
va kup postli manbalarga va konstruktsiyasiga ko‘ra statsionar va xarakatga 
keltiriluvchan manbalarga bo‘linadi.
Uzgaruvchan tok yordamida payvandlash apparatlari asosiy elektrik 
apparatlari xavoda tabiy xolda soviydigan kurik transformatorlardir. Masalan 
bitta payvandlash postini ta‗minlashga mo‘ljallangan bir postli payvandlash 
uchun po‘lati 10-30kVA bo‘lgan bir fazali payvandlash transformatorlari 
Ishlatiladi. Payvandlash transformatorlari tik tushuvchi tashqi tavsifga ega 
bo‘lishi, ya‗ni salt Ishlashda kuchlanIshi 60-80 V bo‘lganda yoyning 
osongina yonIshini ta‗minlashi, qisqa tutashuvda esa tokn 1,4 cheklashi 
lozim uzgaruvchan tok yoyning yonIshi va turgunlgi kuchlanIsh bilan tok 

---

`8 
orasidagi fazalar orasida ma‗lum siljIsh bo‘lgandagina ta‗minlanadi, bu 
siljIsh to‘g‘ri keladi.
Aloxida drosselli payvandlash transformatorlari xozirgi kunda 
chikarilmaganiga karamay foydalanIshda ko‘plab STE-22; STE--23; STE-32; 
STE-34; 
seriyali 
250;300;450;500 
A 
payvandlash 
tokiga 
ega 
transformatorlardan foydalanilmokda ( PR = 60 % ).
2
Bunday transformatorlarda payvandlash tokining mikdori drosseldagi 
mavjud xavo bushligi ( ni o‘zgartrishquri orqali amalga oshiriladi, bunda 
maksimal payvandlash toki (zazor) ( ning eng katta kiymatiga to‘g‘ri keladi.
STN tipidagi payvandlash transformatori (Nikitin transformatori deb 
yuritiladi) ko‘rsatilgan bo‘lib, unda ikqilamchi chulgam II dan tashkari 
umumiy magnit utkazichga kushimcha reaktiv chulgam IIk joylashtirilgan. 
Transformatorning ikqilamchi kuchlanIshi II va IIk chulgamlar e.yu.k. 
larining yigindisi bilan aniqlanadi. Payvandlash toki xavo bushligi ( ni 
o‘zgartrishquri bilan amalga oshiriladi. Katta tok olish uchun (zazor) ( ni 
kattalashtirIsh talab qilishnadi.
Sanoatda PR = 65% bo‘lgan STN - 500, STN - 700 transformatorlari 
keng kulamda qo‘llanilmoqda. Ularning payvandlash toki mos ravIshda 500 
va 700 A ga teng, manba kuchlanIshi 220 yoki 380 V ga teng.
Transformatorlarni katta toklarga rostlashda ular kichik mikdordagi salt 
yurIsh kuchlanIshiga ega, kichik toklarda esa salt yurIsh kuchlanIshi kiymati 
kattalashtiriladi