Pedagogik diagnostika

Individuallik deganda shaxs ruhiy xususiyatlarining qaytarilmaydigan birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, ruhiy jaraёнlarning o’tib borish xususiyatlari, ҳissiyotlar, faoliyat motivlari, tarkib topgan qobiliyatlar kiradi.
O’zbek olimlari: M.G. Davletshinнинг “Шахс ва жамият”, E.G’ozievнинг “Психология”, “Тафаккур психологияси”, “Ўспиринлар психологияси”, В.Каримованинг “Ижтимоий психология”, A.Munavvarovнинг “Педагогика”; xorij olimlari: J.Ж. Piajeнинг “Боланинг ривожланишида муҳитнинг ўрни”, D.B.El’koninнинг “Шахс ривожланишида ўйиннинг аҳамияти”, “Педагогик психология”, A.V.Petrovskiyнинг “Умумий психология” , V. Davidovнинг “Ривожлантирувчи таълим назарияси”, L. S. Vigotskiyнинг “Психология”, Dj. D’yuiнинг “Шахс ва унинг жамиятдаги ўрни”, G. Gardnerнинг “Шахс ривожланишига таъсир этувчи омиллар”, каби асарларида shaxs тавсифи, унинг ривожланиш босқичлари, бунда faoliyatning ahamiyati to’grisida қимматли фикрлар келтирилган. Jamiyat taraqqiyotida insonning bilimi va faol amaliy faoliyati to’grisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Ш.М. Мирзиёев асарларида баркамол шахсни вояга етказиш тўғрисида chuqur маънога эга бўлган ғоялар келтирилган.
Шундай қилиб, инсоннинг шахс сифатида камол топишида ижтимоий, биологик, руҳий омиллар муҳим аҳамият касб этади. Бунда ижтимоий муҳит – киши шахсини шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар мажмуи сифатида талқин қилинади. Ижтимоий тафаккур, турмуш тарзи, шахслараро, гуруҳлараро ҳамда миллат ва халқаро муносабатларнинг ўзаро мувофиқ келиши ва бир-бирини бойитиши тушунилади. Одоб - ахлоқ – шахснинг ўзига ва дунёга нисбатан муносабатларидаги хатти-ҳаракатларининг белгиланган, аниқланган усули бўлиб, сабаб тасаввурлар ва қарашларни қамраб олади, яъни шахс шаклланадиган манба ҳисобланади.
Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishidagi o’rni niҳoyatda beqiyosdir. Irsiy belgilarning rivojlanishi insoniy-ijtimoiy muhitda yashashga bog’liqligiga ko’plab misollar keltirish mumkin. Inson bolasi, agar ijtimoiy-insoniy muhitдa emas, boshqa muhit, aytaylik ҳayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik ko’rinishlari saqlanar, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat bo’lmaydi. (1920 yilda ҳindistonlik doktor Singx Midnapur shaҳri yaqinidagi bo’ri uyasidan topib olgan qizchalar Kamola va Amola hayoti bunga misol bo’ladi)⁴. Ёки Даниель Дефонинг “Робинзон Крузо” асаридаги бош қахрамон- Робинзон яшаган орол соҳилларига унинг халоскор кемаси елкан отмаганида эди, у шахс сифатида деградацияга² учраган бўларди.
Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar shakllanishidagi o’rni mo’ҳim bo’lib, Alisher Navoiy - shoir, Eynshteyn- fizik, Ulug’bek-astronom, Ibn Sino-tabib bo’lib tug’ilmagan, albatta. Ulardagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, iste’dodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim -tarbiya mo’ҳim ўрин эгаллайди. Davlatimizning barkamol inson tarbiyalash borasidagi siёsatiдa ham shaxs shakllanishida muhitning o’rni muҳimligi ko’rsatилadi.
Ta’lim - tarbiya insonning shakllanishida etakchi ўрин эгаллайди.Тa’lim -tarbiya natijasida irsiyat va muhitning stixiyali ta’siriни o’qish, ¸ziзиш, meҳnat қилиш, мусиқа басталаш ва бошқа malaka va ko’nikmalar egallanishi эвазига ўзгартириш, хatto tug’ma kamchiliklar(karлик, заиф кўриш, soqovlик)ни бартараф этиш mumkin. Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакатимизда qobiliyatli, iste’dodli va iqtidorli bolalarga aloqida e’tibor berila бошланди, уларнинг иқтидори ёшлигидан аниқланиб ривожлантирилмоқда. Бугунги кунда “Ниҳол”, Zulfiya номидаги давлат mukofotлари, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayҳon Beruniy nomidagi va Prezident stipendiyalarining таъсис etilганлиги ham yoshlarga berilayotgan e’tiborning тимсолидир.
Ajdodlarimiz томонидан қолдирилган маънавий мерос – уларнинг асарларида komil insonни маънавий ривожлантириш ғояси ўз ифодасини топган. Хусусан, “Авесто”, Қуръони Карим, Шарқ мутафаккирларининг ноёб асарларидаги комил инсон ғояси, Sharqona axloq kodeksi ва бугунги кундаги O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida soғlom avlod tarbiyasi ҳaqida o’lmas g’oyalar keltirilgan. Har bir inson shaxs sifatida turlicha namoёn bo’lar ekan, uning ijtimoiy voqelikka, meҳnatga, инсонлар ва jamiyatga bo’lgan munosabati, faollik darajasi, axloq-odob borasidagi etukligi turlicha бўлади. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o’sha jamiyat qonun-qoidalariga амал қилади ва вояга етади. Pedagogikaда shaxsning kamolotga etishiши murakkab va ziddiyatli jaraёn сифатида қаралади. Shaxsning kamolотga eришишиda irsiyat, muhit, maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta’lim -tarbiya va албатта ўзининг mustaqil faoliyati, ирода сафарбарлиги mo’ҳim ahamiyat касб этади.
Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning ob’ektiv omillariga kiradi. Инсон organizmиdagi anatomik tuzilish, fiziologik ҳarakat, asab tipi, asosiy shartsiz reflekslarni ота-онасидан meros qilib oladi. Замонавий педагогика ва психология фанларидаоdam shaxsi va xulqi rivojlanishida biologik omillarning rolini yuksak baҳolab, shaxsni naslga bog’lab o’rganuvchi bixeviorizm, progmatizm, biogenetik oqimlar мавжуд bo’lib, ularning ayrim vakillari (Э.Торндайк ) odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo’lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega bo’ladi, деган фикрни илгари суришса, ayrimlari ( ) ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o’tadi,- deган ғояни маъқуллайдилар. Ba’zi ( ) олимлар шахснинг axloqiy jihatdan o’sishini ham irsiyatga bog’laydi.Шундай қилиб, ирсийлик шахснинг ўзига хослигини белгилаб берадиган анатомик, физиологик, психологик, ташкилий жихатлар, ота-она томонидан ирсий ўзгарувчилар орқали ўтадиган бирликлардир.
Biologik omilning inson shakllanishidagi o’rni mo’ҳim va o’ziga xos, албатта, irsiyatning ahamiyatini inkor etib bo’lmaydi, insonga xos xususiyatlar - aqliy va jismoniy meҳnat qobiliyati, tafakkur va nutq ham tug’ma o’tishi mumkinligi, lekin bu tug’ma imkoniyatlar rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashashi, жамиятда муносабатлар ўрнатиши, ижтимоий ҳаётда qatnashishi va ma’lum xulq- odob qoidalariga amal qilishi lozimdir. Инсоннинг шахс сифатида шаклланишида муҳит (географик, экологик, ахборот воситаларининг узоқ-яқинлиги, ота-она, бобо-бувилар тарбиясининг тўлақонлиги, ташқи муҳит ва ҳ.к) беқиёс амият касб этади.
Shaxsning rivojlanishida «faoliyat», «faollik» tushunchalarining o’rni beqiyos. Бuyuk insonlar o’z sohalarida yuksaklikka erishish uchun tinmay meҳnat qilganlar. Inson o’z intilishi va faolligi bilan yuksak натижаларга erishishi mumkin, qobiliyat va iste’dodni rўёбга chiqarish uchun ham o’z ustida ishlaниshi zarurdir.
Шундай қилиб, таълим-тарбия жараёнини оқилона ташкил этишда пedagogik diagnostika:
- birinchidan, individual ta'lim jarayonini qulaylashtirish;
- ikkinchidan, jamiyat talabidan kelib chiqib, ta'lim–tarbiya natijalarini олдиндан башоратлаш, самарадорлигини aniqlashni ta’minlash;
- uchinchidan, o`ziga xos ta’lim yo`nalishi va mutaxassislikni to`g`ri tanlashga yordam beradi.


МАВЗУ ЮЗАСИДАН SAVOLLAR VA ТOPSHIRIQLAR