Pedagogika nazariyasi va

  TARBIYa QANUNIYaTLARI, TAMOYILLARI VA 
MeTODLARI 
 
                 ReJA. 
1. Tarbiya jarayonining konuniyatlari. 
2. Tarbiya tamoyillari. 
3. Tarbiya metodlari vositalari va ularning mohiyati. 
       
                S A V O L L A R: 
1. Tarbiya qonuniyatlari mohiyatini tushuntiring 
2. Tarbiya qonuniyatlari turini ayting 
3. Tarbiya tamoyillari deb nimaga aytiladi. 
4. Tarbiya tamoyillarini sananing va ularni qisqacha sharxlang 
 
5. Tarbiya metodlari deganda nimani tushunasiz 
   6. Tarbiya metodlari turlarini ayting 
         7.Sizningcha tarbiyada nima muhim rag`batlantirishmi eki jazolash. 
 
            TAYaNCh TUShUNChALAR: 
Tarbiya 
qonunlari, 
muamala, 
faoliyat, 
tarbiyalash, 
hulqatvor 
kunikmalari, odatlar, tarbiya tamoyillari, tarbiya metodlari. 
 
            A D A B I e T  L A R 
1.Pedagogika. A.Munavvarovnig umsumiy taxriri ostida.T-1996y 
2.  I.P.Pedagogika  V  2  tomax  tom  2.  M.Gumanitarnoy  izd.  Tsentr.Vlados.  1999g 
str94-134 
3. Ziemuhammedov. B. Ma`rifat asoslari.T-1998y 122b 
4. Pedagogika. Jismoniy tarbiya instituti uchun darslik.T-1990y 138 162b 
5.Tursunov.I.,Nishonaliev.U. Pedagogika. T.-1997 230»Oqituvchi» 
 
 
 
1. Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini 
chuqur urganishni talab qiladi. Bu qonuniyatlar voqieadlarning muayyan rivojlanishi 
uchun sharoit yaratuvchi sabab  va oqibat urtasidagi muhim, zarur ichki aloqalarning 
ifodasi sifatida namoen buladi. 
 
Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy xaetining ob`ektiv talabalarini, insonning 
ijtimoiy mohiyatini va tabiatni aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi. 
 
Tarbiyaning  birinchi  va  eng  muhim  qonuniyati  uning  ijtimoiy  muhitning 
ob`ektiv  va  sub`ektiv  omillariga  bog`liqligidir.  Ijtimoiy  tarbiya  mazmuni  moddity 
ishlab  chiqarish  usuli,  jamiyatning  ijtimoiy  tuzilishi,  siesiy  tuzum  hamda  milliy 
mafkura g`oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatining ijtimoi-iqtisodiy hamda 
siesiy-g`oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni va uning olib 
borilishiga  kuchli  ta`sir  kursatiladigan  ijtimoiy  jarayonlar  tarbiyaning  sub`ektiv 
omillari 
sirasiga 
tarbiya 
muassasalari, 
jamoat 
tashkilotlari, 
Oqituvchilar, 
tarbiyachilar,  oila  muhiti,  jamotchilik  duneqarshi,  mafkura  g`oyalari,  shaxsni  har 
tomonlama rivojlantirishga oid faoliyat kabilar kiradi. 
 
Tarbiyaning  ikkinchi  muhit  qonuniyati  uning  shaxs  rivojlanishi  bilan  birligi, 
uzaro aloqadorligi va bog`liqligidir. 

 
Shaxsning  rivojlanishi  tarbiyaning  g`oyaviy  mazmuni  va  sifat  darajasiga 
bog`liqdir.  Ayni  chog`da  tarbiyaning  mazmuni,  shaql  va  metodlari,  shaxsning 
rivojlanish  darajasiga  ham  bog`liq.  Tarbiya  jarayoni  psixologiya  fani  asoslarini, 
shaxsning  psixologik  va  fiziologik  rivojlanish  qonunlarini  bilishni  talab  qiladi. 
Tarbiyachi (Oqituvchi) tarbiyalanuvchi (oquvchi) shaxsnini har tomonlama urganishi 
va  shu  asosida  ta`sir  kursatishi  lozim.  Tarbiyalanuvchining  shaxsiy  xususiyatlari  va 
imkoniyatlari  hisobga  olinmas  ekan,  tarbiyaviy  ta`sir  bir  tomonlama  eki  tasodifiy 
bulib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy ta`sirlarga mos bulmay qoladi. 
 
Tarbiyaning  uchinchi  qonuniyati  faoliyat  va  munosabat  birligini  e`tirof  etish 
shaxsning  ijtimoiy  ijobiy  fazilatlarini  shaqllantirishning  negizi  va  asosiy  manban 
ekanlagini e`tirof etishdir. 
 
Tarbiyalanuvchilarning  faoliyati  jamiyat  uchun  qanchalik  foydali  ravishda 
maqsadga muvofiq tashkil etilar, shaxs va jamiyat urtasidagi munosabatning oqilona 
bulishi  ta`minlar  ekan,  tarbiya  jarayoni  shunchalik  samarali  buladi.  Shaxs  faoliyati 
ijtimoiy munosabatlar negizida yulga quyilib, tizimli tarzda kechadi. 
 
Sub`ek  (shaxs  )  >  ob`ekt  (ijtimoiy  borliq)  >  ijtimoiy  munosabatlar  tarzda 
tashkil  etiladigan  aloqa  jarayoni  shaxs  faoliyati  mazmuni  va  yunalishini  ham 
belgilashi mumkin. Ijtimoity munosabatlarni tashkil etish jarayonida shaxsga borliqni 
his  etish,  uz-uzini  anglash,  aloqa  aralashuv  va    uzlashtirish  sanaladi.  Ijtimoiy 
munosabatlar  mohiyatini  anglash  ehtiejini  qondirishga  qaratligan  faolit  jarayonida 
ijtimoiy  bilimlarni  uzlashtirishga  nisbattan  qiziqish  hosil  buladi.  Qiziqish  uz 
navbatida  shaxsda  muayyan  haetiy  maqsadning  qaror  topishiga  olib  keladi.  Maqsad 
asosida  shaxs  nafaqat  ijtimoiy  bilimlarni  egallashga  intiladi,  balki  uzlashtirilgan 
bilimlarni  egallash  laekatini  ham  namaen  eta  borish  maqsadga  muvofiqdir.  Maqsad 
mazmunini  ifoda  etuvchi  g`oyalar  amaliy  harakatlarni  tashkil  etish  borisidagi 
rag`batlarning  yuzaga  kelishi  uchun  zamin  hozirlaydi.  Rag`batlar  uzida  quyidagi 
xususiyatlarni  aks  ettiradi  fuqoralik-vatanparvarlik,  insonparvarlik,  ilmiy  anglash, 
ahloqiylik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, estetik, huquqiy va boshqalar. 
 
Qayd etilgan rag`batlar amaliy xarakatning tashkil etilishi uchun turtki beradi. 
Ijtimoiy  munosobatlar  jarayonida  shaxs  faoliyati  mazmunini  tahlil  etish,  ularda  uz 
faoliyatlariga nisbatan topqidiy endashuvni qaror toptirish, shunungdek uz faoliyatiga 
borish talab etiladi. 
 
Xulosa,  oquvchi  shaxsida  shaqllanadigan  ijtimoiy-insoniy  sifatlar  quyidagi 
tizim asosida kechadi:     
Ehtiejlar 
Ijtimoiy 
munosabat 
Qiziq
ish 
 
 
Ijtimoiy-munosabatlarning  yaxlit  tizimida  tarbiyachi,  Oqituvchi,  ota-onalar 
hamda jamoaning tarbiyalanuvchi,oquvchi, farzandar va shaxs bilan buladigan uzaro 
ta`siri  jarayonida  kelib  chiqadigshan  tarbiyalanuvchi  munosabatlar  alohida 
ahamiyatga ega. 
 
Tarbiyaning  turtinchi  qonuniyati  tarbiyalanuvchilar-ning  uzaro  tarbiyaviy 
ta`sirga  ega  ekanliklari,  ularning  uzaro  munosabatlari,  hamda  faol  faoliyatlari 
urtasidagi bog`lanishning mavjudligi sanaladi. 

 
Tarbiyachi  (Oqituvchi)larning  tarbiyalanuvchi  (oquvchi)  larning  tarbiyalanuv 
(oquvchi)larga  pedagog  ta`siri  ular  faoliyati  va  munosabatlarini  tizimli  hamda  rejali 
tarzda maqsadga muvofiq tashkil qilishni nazarda tutadi. 
 
Rivojlantiruvchi  (shaxsni  rivojlantirish)  tarbiya-lovchi  (tarbiya  maqsadlarini 
amalga  oshirish)  va  tashkilotchilik,(faoliyat  va  munosabatlarni  maqsadga  muvofiq 
tashkil  etish)  vazifalari  tarbiya  jarayonida  tarbiyalanuvchilarning  asosiy  vazifalari 
sanaladi. 
 
Tarbiyalovchi  ta`sirlar  muayan  shaxslarga  turlicha  ta`sir  kursatadi.  Shu  bois 
tarbiyachi har bir tarbiya-lanuvchining uziga xos shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib, 
ta`sir  kursatishning  individual  yullarini      qidirib  topishi  lozim.  Tarbiyachi 
muvafoqiyat  aksariyat  xzolarda  pedagogning  ongliligi,  axloqiy  sifatlarga  egaligi, 
odilligi, qat`iyatliligi va boshqalarni xususiyat bilishiga bog`liqdir. 
 
Demak, tarbiya jarayonining qonuniyatlari quydagilardan iboratdir. 
 
Tarbiya jarayonining qonuniyatlari 
 
1. Tarbiyaning ijtimoiy muhitning ob`ektiv va sub`ektiv olimlarga bog`liqligi. 
 
2. Tarbiyaning shaxs taraqikieti (rivojlanishi) bilan birligi uzaro aloqadorligi va 
bog`liqligi 
                         
  
3. Faoliyat va sunosabat birligining shaqlda ijtimoiy ijobiy fazilatlarni 
shaqlantirish negizi va asosiy manbai ekanligi 
 
4. Tarbiyalanuvchilarning uzaro tarbiyaviy ta`siriga ega: ekanliklari, ularning 
uzro munosabatlari hamda faol faoliyatlari urtasidagi bog`lanishning 
 
 
Tarbiya jarayonining muvafaqaqiyati uni tashkil etishda qanday tamotsyillarga 
kura ish qurilaetganligiga ham bog`liq. 
 
2.  Tarbiya  tamoyillari  deb  yosh  avlodni  tarbiyalash  maqsadidan  kelib 
chiqadigan  va  komil  insonni  tarbiyalashning  mazmuni,  metodlari  va  yunalishiga 
quyiladigan  eng  muhim  talabalarni  belgilab  beruvchi  asosiy  g`oya  va  qoidalar 
yigindisiga aylanadi. 
 
Tarbiya  tamoyillari  oqituvchi,  tarbiyalovchilarga  yul-yuriq  kursatuvchi 
qoidalar  bulib,  esh  avlodni  tarbiyalash,  barkamol  insonni  shaqllantirish  vazifalariga 
muvofiq  belgilanadi,shuningdek  ular  shaxs  tarbiyai  borasidagi  ilg`or  ta`limotlar 
g`oyalriga hamda pedagogika fanida erishilgan yutuqlarga asoslanadi. 
 
Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks ettiradi. 
 
Tarbiyaviy    jarayonda  ilg`or  tamoyillarga  amal  qilinishi  uning  samarasini 
ta`minlaydi. 
 
Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat. 
-tarbiyaning maqsadga yunaltirilganligi 
-tarbiyada demokratik va insonparvarlik g`oyalar ustunligi 
-tarbiyada  milliy umumbashariyqadriyatlar ustunligi 
-tarbiyada izchilik va tizimlilik 

-tarbiyani ijtimoiy haet bilan qushibolibborish 
-tarbiyani mehnat bilan bog`lash 
-tarbiyalanuvchi shaxsini xurmat qilish 
-tarbiyada oquvchining esh va individual xususiyatlarini hisobga olish 
-jamoa va jamoa erdamida tarbiyalash 
-tarbiyada  oquvchi  xulqidagi  ijobiy  sifatlarga  tayanib,  salbiy  tomonlarni 
yuqotish. 
Tarbiyaning  maqsadga  yunaltirilganligi  va  g`oyaviy-ligi.  Oqituvchi  ijtimoiy 
tarbiya maqsadi va vazifasini aniq tasavvur etishi va puxta anglab olishi zarur. 
Yosh  avlodni  yuksak  g`oyaviylik  ruhida  tarbiyalash  ularning  ongacha  halq, 
millat,  yurt,  jamiyat  manfaatlaridan  yuqoriroq  mafaat  bulishi  mumkin  emasligi 
singdirishi,  ularni  Vatanga,  xalqqa  muhabbat  ruhida  va  sadoqatli  qilib  tarbiyalash 
demakdir. 
Tarbiyada  inson  shaxsini  oliy  ijtimoiy  qadiriyat  deb  tan  olish,  xar  bir  bola, 
usmir  va  yosh  yigitning  betakror  va  uziga  xosligini  xurmatlash,  uning  ijtimoiy 
huquqiy  va  erkinligini  hisobga  olish  lozim.  Tarbiyaning  demokratlash-  bu  tarbiyani  
ma`muriy  ehtiej  va  qiziqish-lardan  yuqori  quyish,  tarbiyachi  va  tarbiyalanuvchi 
urtasidagi  uzaro  ishonch,  hamqorlik  asosida  pedagogik  munosabatlar  mohiyatini 
uzgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish uning rivojlanishiga 
jamoat omiligi kiritish demakdir. 
Tarbiya  milliy  va  umuminsoniy  qadiriyatlar  ustunligi.  Halqining  kup  asrlik 
qadiriyatlarini.  Ulkan  va  boy  merosini  chuqur  bilmasdan,  milliy  uzlikni  anglash, 
milliy  g`urur  tuyg`usini  qaror  toptirish  mumkin  emas.  Shu  bois  zalq  an`analari,  urf 
odatlari,  marosimlari,  xalq  og`zaki  ijodi,  milliy  uyinlar  va  ularda  ifodalangan 
g`oyalarni  oquvchilar  ongiga  singdirish,  ularda  ushbu  g`oyaga  nisbatan  hurmatni 
qaror toptirish lozim. 
Tarbiyada  izchillik  va  tizimlilik.  Tarbiyaga  yaxlit  tizimli  endashish 
tarbiyaning  pedagogik  xarakatning  pirovard  natijasiga  yunaltirilganlik  darajasini 
belgilab beradi. 
Bunda  pedagogik  maqsad  va  vazifalar,  uning  mazmuni  tarbiyaviy 
jarayonining barcha qatnashchilari tomonidan tan olinishi shart. 
Tarbiyada  izchillik  juda  muhimdir.  Oqituvchilarga  birdaniga  kup  talab  va 
qoidalarni  taqdim  mumkin  emas.  Oqituvchilar  oquvchiga  bulgan  munosabat 
jarayonida bir-biriga zid harakatda bulmasliklari, yagona talab quyilishi lozim. 
Tarbiyani ijtimoiy haet bilan qushib olib borish. esh avlodning usib-ulg`ayishi 
va shaxsning shaqllanishiga haet, ijtimoiy jamiyat ta`sir etadi. Bu bir tomonda bulsa, 
ikkinchidan, bolalarni tarbiyalashdan maqsad uni turmush uchun mustaqil haet uchun 
tayyorlashdir,  shunday  ekan,  maktab  va  tarbiya  muassasalarida  olib  boriladigan 
ta`lim va tarbiya ishlari turmush bilan mustahkam bog`langan bulishi kerak. 
Tarbiyani  mehnat  bilan  bog`lab  olib  borish.  Mehnatning  tarbiyaviy  ta`siri 
g`oyat  kattadir.  Mehnatda  ishtiroq  etish  va  unumli  mehnat  qilish  bilan  shaxs  uz 
qobiliyati va iste`dodini namayon qiladi va kamolga etkazadi. Mehnat esh avlodning 
tarbiyasi  uchun  juda  katta  vositadir.  Mehnat  bolalarga  siyosiy-ma`naviy  tarbiya 
berish uchun, ularda duneqarashni vujudiga kelitirish zamin hozirlaydi. 
Tarbiyalanuvchi 
shaxsini 
hurmat 
qilish. 
Oqituvchilarni 
ijtimoiy 
tarbiyalashning muhim tamoyillaridan biri ular shaxsini xurmat qilishdir. Bu tamoyil 
insonparvarlik munosabatidan kelib chiqadi. 

Tarbiyada  oquvchiing  yosh  va  individual  xususiyatlarini  huisobga  olish. 
Tarbiyaning  mazmuni,  shaql  va  metodlari  bolalarning  eshi  va  saviyasiga  qarab  turli 
sinflarda  turlicha  buladi.  Bolalar  maktabda  rivojlanishining  turli  davrlari:  bolalik, 
usmirlik  va  uspirimlik  bosqichini  bosib  utadilar.  Shu  davrlar  ijtimoiy  borliq  va 
voqieliklar  haqida  aniq bilimlarga  ega buladilar.  Shu  yillarr  ichida  bolaning  ahloqiy 
tuyg`uli rivojlanadi, xulqi va ongi urtasida uyg`unlik vujudiga keladi, xarakter tarkib 
topadi.  Bolalarning  esh  va  rivojlanish  xususiyatiga  kura  beriladigan  tarbiyaning 
mazmuni ham uzgarishiga olib keladi. Tarbiya berishda har bir oquvchining shaxsiy 
xususiyatlarini ham hisobga olish katta ahamiyatga ega. 
Jamoa  va  jamoa  erdamida  tarbiyalash.  Tarbiya  jarayonining  oquvchilarning 
jamsoa  bulib  birlashishlari,  ularda  manfaatdor  birligi,  uzaro  erdam  tuyg`usini 
ustirishga xizmat qilish lozim.Tug`ri tashkil etilgan jamoa odjamlarning qobiliyat va 
iste`dodini  rovjlanishi  uchun  keng  imkoniyatga  ega  buladi.  oquvchilar  axil  jamoa 
bulib  uyushganlaridagina  tarbiya    ishlarini  amalga  oshirish  ancha  engil  va 
muvafaqqiyatli buladi. 
Oqituvchi  hamma  vaqt  oquvchilar  jamoasiga  odatlanib,  jamoada  yashash  va 
ishlashga urganib borishi lozim. 
Tarbiyada oquvchi xulqidagi ijobiy siftlarga tayanib, salbiy xislatlarni yuqotib 
borish. Mahoratli pedagoglar uz oquvchilarining shaxsiy fazilatlarini yaxshi biladilar. 
Tarbiya maqsadini amalga oshirish uchun bola xulqidagi ijobiy sifatlarga suyanib ish 
kuradilar. Boladagi ijobiy sifatlardan tayanish uning salbiy sifatlarini yuqotish, emon 
odatlardan  qaytarishning  eng  yaxshi  vositasidir.  Tarbyuiya  muvofaqqiyati  mazkur 
masalaning  tug`ri  hal  etilishiga  Oqituvchi  (tarbiyachi)  tomonidan  qullanilaetgan 
metodlar ham muhim ahamiyatga egadir. 
3.  Tarbiya  metodlari  bola  shaxsini  har  tomonlama  kamol  toptirish  maqsadi 
bilan  belgilanadi  va  tarbiya  jarayoniga  taaluqli  kupgina  tarkibiy  qismlarni  uz  ichiga 
oladi.  Tarbiya  metodlari  ijtimoiy  jamiyat  tomonidan  ta`lim  muassasalari  oldiga  har 
tomonlama  barkamol,  erkin,  ijodkor,mustaqil  fikr  egasi  etib  tarbiyalash  vazifalari 
bilan belgilanadi. 
Bu  boradagi  vazifalar  esh  avlodni  Ozbekiston  Respublikasi  mustaqilligini 
mustahkamlash.  Vatan  ravnaqi  halq  farovonligi  yulida  faoliyat  olib  boruvchi 
shaxslarni tarbiyalash, ularni bu kurashga jalb ettirish orqali amalga oshiriladi. Ushbu 
g`oyaga  tayangan  holda.  Tarbiya  qonuniyatlariga  muvofiq  tarbiya  metodlaridan 
foydalanib ish qurish lozim buladi. 
Tarbiya  metodlari  yunoncha  («metodos»-  yul)-bu  Oqituvchi(tarbiyachi)va 
jamoa  tomonidan  g`oyaviy  va  ma`naviy  e`tiqodlarini,  ma`naviy  his-tuyg`u  va 
odatlarini tarkib toptirish maqsadida qullaniladigan shaxsga tarbiyaviy ta`sir kursatish 
usullari  demakdir.  Tarbiya  metodlari  oquvchi(tarbiyalanuvchilar)ning  uz  shaxsini 
takomillashtirish  borasidagi  harakatni  ham  tashkil  etishni  nazarda  tutadi.  Shu    bois 
hozirgi  zamon  pedagogikasida  tarbiya  metodlari  Oqituvchi  va  oquvchilarning 
tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga qaratilgan uzaro bog`langan,  birgalikdagi faoliyati 
usuli sifatida qarab chiqiladi. 
oquvchilar  u  eki  bu  tarbiyaviy  ta`sirga  turlicha  munosabatda  buladilar.  Bu  ularning 
individual  xususiyatlariga,  tarbiyalangalik  darajasiga.  Tarbiya  metodlarining  qay 
darajada  urinli  va  samarali  tanlan-gani  hamda  mohirona  qullanilganligiga 
bog`liq.Tarbiya  metodlarini  tug`ri  tanlash  tarbiya  vazifalarini  ijobiy  hal 
qilishda,oquvchilarning  uz-uzini  tarbiyalash  va  faoliyatini  rag`batlantirishda  erdam  

beradi.  Tarbiyaviy  natijalarga  erishishni  istagshan  har  bir  Oqituvchi  (tarbiyachi) 
tarbiya  metodlari  va  ularning  mohiyatini  puxta  uzlashtirishib  olish  maqsadga 
muvofiqdir. 
 
Tarbiya metodlari 
 
Ongni shaqllantirishga 
xizmat qiluvchi 
metodlar 
Odatlantirish va faoliyatda 
mashqlantirish metodlari 
Tarbiyada rag`batlantirish 
va jazolash metodlari 
 
Xikoya.Tushunti 
rish.Uqitish.Ma`ruza.A
xloqiy (Ma`naviy). 
Suhbat.Bahs.Namuna. 
Kursatish, Kursatma. 
Pedagogik talab urgatish 
mashq qilish, tarbiyalovchi 
vaziyatlar munosobatqa 
jamoatchilik fikri 
Rag`batlantirish 
(maqullash kungil 
kutarish va dalda berish, 
ishonch bildirish, qayd 
qilish, og`zaki eki ezma 
tashakkur bildirish, 
mukofotlar) berish 
qoyish, uyaltirish 
qizartirish va boshqalar) 
 
Tarbiya  jarayonida  ushbu  qoida  va  me`rlar  shaxsning  e`tiqodi,  ishonchi  va 
haetiy  qarashlargi  aylanadi.  Ushbu  guruhga  ma`naviy  (ahloqiy,estetik,  siesiy, 
huquqiy,  jismoniy,  ekologik,  iqtisodiy  va  h.k)  mazmunidagi  suhbatlar,  hikoyalar 
ma`ruzalar hamda namuna kursatish metodlarini kiritish mumkin. 
Ikkinchi uruh metodlari erdamida oquvchida ma`naviy mazmunga ega odatlar 
hosil  qilinadi.  oquvchi  hulqida  ijtimoiy  tarbiyaning  mazmuniga  muvofiq  ma`naviy 
odatlar asosan faoliyat zaminida tarkib topadi. 
Faoliyat  oquvchilarning  ijtimoiy  munosabat  va  ijtimoiy  xulq-atvor  tajribasi 
bilan boyituvchi muhim manba bulib hisoblanadi. 
Ikkinchi  guruh  metodlari  orasida  pedagogik  talab  metodi  ahamiyatlidir. 
Pedagogik talab turli vazifalarning bajarilishi: ya`ni, ijtimoiy xulq-atvor ma`erlarning 
ifodalash:  u  eki  bu  faoliyatda  qatnashib  bajarilishi  zarur  bulgan  aniq  bir  vazifani 
amalga  ooshirish:  u  eki  bu  harakatni  rag`batlantiruvchi  eki  tuxtatuvchi  bulishi: 
oqilona harakatni olib borishga undovchi bulishi mumkin. 
Talabalar  bevosita  eki  bilvosita  quyilishi  mumkin.  Bevosita  talabalar  qat`iy 
buyruq  eki  kursatma,  ishchanlik,  yul-yuriq  beruvchi  xarakterdagi  kurinishda 
buladi.Bilvosita  talabalar  kechikma,  intilishi  tuyg`usining  ug`otishni  kuzda  tatgan 
holda  maslahat,  iltimos,  shama  qilish,  faoliyatga  nisbatan  qiziqish  uyg`otish  tarzida 
namoen  buladi.  Talabalr  oquvchida  u  eki  bu  darajada  ong.  Asos,  maqsad  hamda 
e`tiqod  mavjudligini  nazarda  tutadi.  Ayni  vaqtda  Oqituvchi  oquvchilarga  nisbatan 
quyilaetgan talabalarning ma`erida bulishiga qat`iy ahamiyat berishi lozim. 
Bevosita va bilvosita talab urtasidai asosiy farq quyidagi rasmda kursatilgan: 
 
Oqituvchi 
 
Oqituvchi 

 
Oqituvchi tomonidan quyilaetgan talabalar bora- bora jamoa talabiga aylanadi. 
Jamoa  talabi  ijtimoiy  fikr  tarzida  namoen  buladi.  Jamoa  (jamoatchilik)fikri  uzida 
jamoatning  muayyan  faoliyat,  voqea-hodisaga  nisbatan  beriladigan  bahoni  eki 
muhokama natijasini ifodalaydi va faol ta`sir kuchi bulib qoladi. 
Foydaali  faoliyat  va  maxsus  tashkil  qilinadigan  vazifalar  jarayonida  ijobiy 
xulq-atvor va xarakterlarga urgatib boriladi. 
Urgatish-bu  ijtimoiy  xulq-atvorning  odatiy  shaqli-ga  aylantirish  maqsadida 
oquvchilar  tomonidan  rejali  va  tizimli  tarzda  tashkil  etiladigan  turli  xarakatlar  va 
tashkil etiladigan turli xarakatlar va amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. 
Urgatish  oquvchilarni  tarbiyalash  va  rivojlanti-rishning  barcha  bosqichlarida 
samarali vosita sanaladi. 
Ikkinchi  guruh  metodlari  orasida  musobaqa  uquv-chilar  amaliy  faoliyatlarini 
tashkil  qilish  metodlari  samaradorligini  oshirishning  zarur  va  muhim  sharti 
hisoblanadi.  Musobaqa  faolliyatning  barcha  sohalarida  oquvchilarning  faolligi  va 
ijodkorligini  rivojlantirishga  faolligi  va  ijodkorligini  rivojlantirishga  oquvchilar 
jamoasi faoliyatini muayyan maqsadga yunal-tirishga kumaqlashadi. Musobaqa tug`ri  
tashkil  qilinganda  jamoa  hissi  muvaffaqiyatli  shaqllantiradi,  intizom  va 
oquvchilarning uyushqoqligi mustahkamlanadi. 
Musobaqa  alohida  faoliyat  turi  buyicha  shuningdek,  tizimli  tarzda  ham 
uyushtiriladi:  chunonchi,eng  yaxshi  guruh,eng  yaxshi  jamoa,  eng  yaxshi  maktab  va 
x.k. 
Tarbiya  jarayonida  oquvchilarning  uzlari  va  g`ayrat  kursatish  asosida 
musobaqani  tashkil  etishlariga  uning  sharti  va  kursatkichlarini  ishlab  chiqishlariga 
erishish  muhimdir.  Shuningdek,  jamoning  umumiy  muvaffaqiyati,  qabul  qilingan 
majburiyatning  bajarilishi,  musobaqa  natijalarini  stendlar  aks  etishini  ta`minlash 
tug`risida  g`amxurik  zarur.  Jamoachilik  fikri  musobaqa  faoliyatining  muhim  asosis 
bulib qoladi. 
Birinchi va ikkinchi guruh metodlarining uzaro bog`liq holda qullanishi oraqali 
ong  va  xulq  birligini  yuzaga  keladi,  ammo  bu  uz-uzidan  vujudga  kelmaydi,  balki  u 
oqutuvchining  tashkilotchilik  mahorati  hamda  uning  oquvchi  ongi,  xulqiga  ta`sir 
etaetgan vositalar xususiyatlari, ahamiyatini kura olishiga bog`liq. 
Uchinchi 
guruh 
metodlariga 
shunday 
metodlar 
kiradiki, 
bulardan 
tarbiyalanuvchilardagi  ijobiy  xulq  avtorni  rag`batlantirish,  salbiy  xislatlarni  tuzatish 
eki  oldini  olish,  ularning  his-tuyg`ulari  va  maqsadlariga  bevosita  ta`sir  kursatishda 
foydalaniladi. Ushbu guruhga rag`batlantirish va jazo berish kabi metodlar kiradi. 
Rag`batlantirish  metodlari-  oquvchilarning  harakat-larini  ijobiy-  ijtimoiy 
baholashni  kuzda  tutadi.  Rag`batlantirish  quvonch,  qoniqish,qanoatlantirish 
kechikmalarni  payda  qiladi,  tetiklik  va  g`ayrat  bag`ishlaydi,  uz  kuchiga  ishonchni 
mustahkamlaydi,  ijobiy  xatti-  harakatlarni  rag`batlantiradi,  uz  faoliyati  va  xulkiga 
mas`uliyatni  oshiradi.  Rag`batlantirish  metodlari  xilma-xil  bulib,ular  sirasiga 
ma`qullash,  kungil  kutarish  va  dalda  berishi,  ishonch  bildirish,  qayd  qilish,  og`zaki 
eki ezma tashakkur bildirish, mukofotlash va boshqalar kiradi. 
Rag`batlarntirish  pedagogik  talabalarni  hisobga  olgan  holda  qullanishi  lozim. 
Hal  qanday  rag`batlantirish  oquvchining  jamoa  oldidagi  chinakam  xizmatlariga 
muvofiq 
bulishi 
lozim. 
Rag`batlantirish 
vaqtida 
oquvchining 
individual 
xususiyatlarini  jamoada  tutgan  urnini  hisobga  olish  va  ketma-ket  bulmasligi  kerak. 

Haddan  oshirib  maqtash,  jamoaga  nisbatan  taqqoslash  talabchanlikni  bushashtirib 
yuborish-bular  oquvchida  manmalik,  xidbinlik  sifatlarining  yuzaga  kelishiga  sabab 
buladi.  Rag`batni  tashkil  etishda  oquvchining  muvaffaqiyatlari  bilan  birga,  uning 
jamoadagi  urni,  axloqiy  qiefasi,  shuningdek,  mehnatga  jamoa  topshiriqlariga, 
jamoaning uzig munosabati boraisdagi jamoa fikrini inobatga olish ham talab etiladi. 
Jazo berish metodlari- bu oquvchining xatti- harakati va faoliyatiga salbiy baho 
berishdir. Jazo berish axloq me`erlarirga qarama-qarshi faoliyat va xatti-harakatlarni 
muhokama etishni ifodalaydi. Jazo berish noma`lum xatti- harakatlarning oldini olish, 
axloqni  tuzatish  jamoa  oldida  uyalish,  uzini  gunohkor  deb  bilish  hissini  uyg`otishi 
mumkin. Jamoa tomonidan eki qullab-quvvatlashi asosida jazo berish metodlari ham 
xilma-xil  bulib,  ular  jumlasi  tanbeh  berish,  qoyish,  uyaltirish,  qizartirish  xatti-
harakatlarini  jamoa  urtasida  muhokama  qilish,  muayyan  faoliyatidan  chetlatish  va 
boshqalar kiradi. 
Jazo  berishda  ham  pedagogik  talabalarga  amal  qilish  zarur.  Berilaetgan  jazo 
maqsadga  muvofiq  bulib,  oquvchining  aybiga,  salbiy  xatti-harakatlariga  qarab 
berilishi  lozim.  Jazo  berish  chog`ida  salbiy  xatti-harakatning  sababalar,  uning 
jamoaga  etkazadigan  zarari,  oquvchining  shaxsiy  xususiyatlari  inobatga  olinishi 
lozim. 
Jazo  berish  oquvchining  shaxsiy  manfaatlaridan  kelib  chiqmasligi  eki  uning 
uchun xizmat qilmasligi lozim. 
Jazo  jamoa  tomonidan  ham  berilishi  lozim.  Barcha  hollarda  ham  jazo 
oquvchining  jismoniy  va  ruxiy  azobga  solmasligi,  uni  tahqirlamasligi,  sha`nini  erga 
urmasligi, huquqini paymol etmasligi kerak. 
Tarbiyaning  barcha  metodlari  sharoitni,  joy  vaqtini,  shuningdek,  ularning 
uzaro bir-biriga ta`siini hisobga olgan holda qullash maqsadiga muvofiqdir. 
Tarbiya  vositalaridan  foydalanish  doimo  unga  muvofiq  keluvchi  tarbiya 
metodlari  va  usullardan  foydalanilish  taqozo  etiladi,  chunki  ular  erdamida  ong,  xis-
tuyg`u,  xulq  atvor  tarkib  toptiriladi,  oquvchining  turli  kurinishidagshi  faoliyati 
uyushtiriladi. 
Bugungi  kunda  tarbiya  jarayonida  axborot  va  texnik  vositalardan 
foydalanishga  alohida  diqqat-e`tibor  qaratilmoqda.  Ulardan  maqsadga  muvofiq  va 
samarali foydalanish oquvchining ma`naviy kamol topishiga olib keladi. 
Yuqorida bildirilgan mulohazalarga tayangan holda mavzu yuzasidan quyidagi 
xulosalarga kelish mumkin. 
1.  Tarbiya  jarayonining  asosini  ijtitmoiy-xaetning  ob`ektiv  talabalarini, 
shaxsning  ijtimoiy  mohiyatini  hamda  tabiatini  aks  ettiruvchi  qonuniyatlar  tashkil 
etadi. 
Tarbiya  jarayonini  ilmiy  asoslangan  tarzda  olib  borish  uning  qonuniyatlrini 
chuqur urganishni talab etadi. 
2. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday tamoyillarga 
kura  ish  kurilaetaganligiga  ham  bog`liq.  Tarbiya  tamoyillari-esh  avlodni  tarbiyalash 
maqsadidan  kelib  chiqadigan  va  komil  insonni  tarbiyalashning  mazmuni,  metodlari 
va yunalishiga quyiladigan eng muhim talabalarni belgilab beruvchi asosiy g`oya va 
qoidalar yig`indisidir. 
3.  Tarbiya  jarayonini  tashkil  etishda  oquvchi  tomonidan  qullaniladigan 
metodlar  ham  muhim  ahamiyatga  ega  bulib,  ular  ijtimoiy  jamiyat  tomonidan  ta`lim 
muassasalari  oldiga  quyilgan  esh  avlodni  har  tomonlama  barkamol,  erkin,  ijodkor, 

mustaqil  fikr  egasi  etib  tarbiyalash  vazifalari  bilan  belgilanadi.Tarbiya  metodlari 
uzaro uxshash jihatlariga kura uch guruxga bulinadi. 
Tarbiya  jarayonida  qullaniladigan  tarbiya  vositalari  tariya  metodjlari 
ahamiyatini kuchaytirishga xizmat qiladi.