Pedagogika nazariyasi va
TA`LIM - TARBIYA JARAYONIDA OQUVCHILARDA ILMIY
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
pedagogika nazariyasi va tarixi
- Bu sahifa navigatsiya:
- HUQUQIY TARBIYA ReJA.
TA`LIM - TARBIYA JARAYONIDA OQUVCHILARDA ILMIY DUNYAQARASHNI SHAKLLANTIRISH. AQL TARBIYASI ReJA Bilim ilmiy duneqarashning asosi sifatida.. Dunyoqarash xakida tushuncha.. Ilmiy dunyokarash pedagogik jarayon sifatida.. Aql tarbiyasi va uning vazifalari.. A D eB I YO T L A R Munavvrov. A. Pedagogika. T-1996y Tursunov.I. Pedagogika kursi.T-1996y Piskunova.Varab`eva. Metod pedagogicheskix issledovanii. T-1990 Kadrlar tayarlaudың milliy dasturi.T-1996j Pedagogika . (ma`ruzalar matni.) Gaybullaev,YOdgorov,Mamatkulova,Toshmurodovalar T-2000y. TAYaNCh TUShUNChALARҮ Dunyokarash, tushuncha, sezim, armonlar,xayolot, aqliy faoliyat va boshk. TeKShIRISh UChUN SAVOLLARҮ Dunyokarash nima Aqliy faoliyat deganimizda nimani tushunasiz Aqliy tarbiyani berishning kanday yullari bor Yosh avlodda ilmiy dunyokarashni shaqllantirish barcha davrlarda shu millat mutafakkirlari dikkat markazida bulib kelgan.. Kuldorlik, feodalizm, kapitalizm kabi sinfiy jamiyatlarda shu davrning ukimishli intellegent, mutafakkir olimlaridunyo ilmiga,umuminsoniy madaniyatga uzining kimmatli xissalarini kushgan olimlar Gippokrat, Demokrit, Platon, Arximed, Gegel`, Engel`s, Kant, Shark musulmon dunyosining ma`rifatparvarlari Gazzoliy, Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Baxoviddin Nakshband, Axmad Yassaviy, Kunxuja, Berdax, Ajinyoyaz va boshkalar shular jumlasidandir.. Kaykovusning “Kobusnama”, IV asrda yashab ijod kilganxind filosofiBeydabning “Kalila va Dimna” asarlari, Yusuf Xos Xojibning “Kutadgu bilig”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, Sa`diyning “Guliston” va “`Buston”, Jomiyning “Boxariston”, Navoyining “Maxbubul kulub”, Axmad Donishning “Ugillarga nasixat”, bundan tashkari Kur`oni karim, Xadisi Sharif “Chor darvesh”, “Ming bir tun” kitoblari kimmatbaxo ma`naviy ma`daniy meros bulib,Shark xalklari bu kitoblardan ming yillar davomida foydalanib kelishgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan istilo kilindi.Bu davrda milliy merosimizga, madaniyatimizga past nazar bilan karovchi shoinistik siyosat usiunlik kilar edi. Shunday bulsa xam bu davrlarda Said Axmad Siddikiy, Furkat, Mukimiy, Xamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, Fitrat, Chulpon, Kori Niyoziy, Berdax va boshkalar . bala tarbiyasiga, pedagogikaga oid kuplab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma`rifatga etaqladilar.Ayniksa Abdulla Avloniy 1913 va 1916 yilda kayta ikkinchi marotaba nashrdan chikkann “Turkiy guliston exud axlok” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar rivojlanishini urganishda juda katta axamiyatga ega. Avloniyning fikricha soglom fikr, yaxshi axlok, ilim-ma`rifatga ega bulish uchun dastlab badanni tarbiyalash zarur deb uktiradi.Badanning soglom va kuvvatli bulishi insonga eng keraqli narsadir.Chunki ukimok, ukitmok va urgatmok uchun insonga kuchli,kasalsiz vujud lozimdir. Aql,-deydi u-piri komili, murshidi yagonasidur.Rux ishlovchi, aql boshlovchidir. Inson aql va idroki soxasida uziga keladurgon zarar va zulmlardan saqlanur, er yuzidagi xayvonlarni asir kilib, buynidan boglab iplarining uchini kullariga bergan inson aqlidur. Kanchadan kancha Kuvginlar, katagonlar, boskinu yonginlarga karamay,, avlodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy- falsafiy, pedagogik va boshka soxalardagi ming-minglab kimmatbaxo kitob va kulyozmalalarda bitilgan ma`naviy merosimiz etib kelgan.Ana shu durdona manbalarda bizning necha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz, kuyingki uzligimiz ifodalangan.. Dunyoqarash fakat insongagina xos xususiyat bulib, xayvonot dunyosi, boshka narsa, buyumlar va mavjudodlar uchun bu yotdir, ularda xam dunyokarash buladi, deb uylash bema`nilik bulur edi Avvalo ta`kidlash lozimki, ilmiy dunyokarash turli kasb egalarida turlicha- tularok, mukammalrok, chukurrok yoki yuzakirok,chalarok , sayoz va kamrok bulishi mumkin.Bunda kishilar tomonidan oldingi ajdodlardan meros bulgan ma`naviy boyliklarni, bilimlarni va xozirgi mavjud bilimlarni uzlashtirish darajalari muxim axamiyatga egadir. Xozirgi sharoitda kishilarning ongi. Dunyokarashlarida yangicha fikrlash yusini mustaxkamlanmasa mustakillikningi goyasi, mazmuni va moxiyati ularga tushintirilmasa katta uzgarish sodir bulmasligi mumkin. Shuning uchun xam xozirgi muxim dolzarb masala xalkning ongidagi eskicha dunyokarashni uzgartirish, iktisod, siyosat, madaniyat javxalarida yangicha fikrlashni urgatish, mustakillikni mustaxkamlash sharoitida uz xak-xukuklarini anglash va noxush xolatlarning xayotga kirib kolmasliklari uchun, unga karshi kurashishdan iboratdir.Bu esa ilmiy-dunyokarashning tarkibiy kismlaridandir. Aql xar bir insonga xos tugma xususiyat bulib, miya sog bulsa, aql xam yaxshi ishlaydi, aksincha miya kasallangan bulsa aql past, zaif buladi.U dunyoni bilishda, olingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarnini va mavjud bilmlarni uzinikiga aylantirib uzlashtirishga kiynaladi.Chunki ilm va bilim bir xil narsa emas.Ilm mavjud,bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib olinadigan narsadir.Aql, did va nazariyaga-farosat, tamiz, bilim amaliyotga, tajribaga ta`luklidir. Shuni anglamok zarurki, tafakkur va til xakidagi muammo bilish bilan chambarchas boglik bulib tasavvur, tushuncha aql, idrok, tafakkur jami bir bulib ong degan falsafiy tushunchani beradi. Sezgi-kishini urab turgan moddiy dunyo predmet va xodisalrning ongimizda aks etishidir. Hissiy bilish sezgidan tashkari, xissiy kabullash, tasavvur kabi shaqllarga ega bulib, ular xam vokea va xodisalarni chukurrok bilishga xizmat kiladi. Shunday kilib bilish, ilmiy dunyokarash jonli kuzatishdan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga utish orkali amalga oshadi. Ilmiy-dunyokarash ijtimoiy-tarixiy xodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. Utmish dunyokarashlari yangi davr dunyokarashining ildizini tashkil etib uni xayotbaxsh ozuka bilan ta`minlab turadi. Har bir davrning dunyokarashi uziga xos bulib, mavjud tarixiy davrda u yoki bu ta`limotni nima uchun xukmron bulganligi bilish uchun oldingi davr dunyokarashining tarixini urganmok zarur. Demak jamiyatda yangicha tafakkur yuritmok uchun albatta utmishni bilmok darkor, chunki yangicha tafakkur osmondan tushmaydi, balki ajdodlar ma`naviy merosi asosida vujudga keladi. Bu borada diniy dunyokarashga murojaat etmogimiz lozim.Diniy dunyokarashning uziga xos xususiyati shundaki, u tabiy va ijtimoiy xodisalar moxiyatini ularning uzidan emas, balki tabiatdan tashkarida Olloxning kudratiga boglab, xamma narsada va xar erda iloxiy kuchlarning ta`siri, mu`jizaviy kuchi bor deb tushintiriladi. Din va diniy dunyokarashga yakin utmishimizda bir tomonlama yondoshilib, uning axlokiy munosabatlarni takomillashtirishdagi roli tugri tushinilmay kelindi. Dinga karshi kurash davrida din bilan boglik bulgan rasm-rusmlarimiz, urf- odatlarimiz, milliy kadriyatlarimiz xam inkor etildi. Endi bu soxadagi xatoliklar tuzatilmokda.Islom madaniyati jaxon madaniyatining ajralmas kismi ekanligi anglanmokda. Falsafiy dunyokarashning uziga xos xususiyati u dunyoni kanday bulsa, shundayligicha, xech bir yot narsani aralashtirmay mubolagasiz tushintiradi, falsafiy dunyokarash kishilarga tabiat. jamiyat , inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy konuniyatlari xakida bir butun, yaxlit ma`lumot berib, mifologiyadan farkli ravishda insonni kurshab olgan moddiy olamni xech kim tomonidan yaratilmaganligini, abadiyligini, insoniyat jamiyati tarakkiyoti sabablari va moxiyatini, uziga xos xususiyatlarini konuniyatlarini ilmiy asosda tushintirib beradi. Falsafiy dunyokarash butun mavjudot organik va anorganik dunyo, insoniyat va usimliklar dunyosi uzgarmas, kotib kolgan emas, balki doim usish, uzgarishda, rivojlanishda. Boglanishda va xarakatda deb uktiradi. Falsafiy dunyokarash kishilarda olam xakida bir butun, tugri, yaxlit dunyokarashni shaqllantirishdan tashkari barcha fanlar uchun dunyoni bilishdagi metodologik kurol xamdir.Shuning uchun xam boshka fanlarni falsafadan va falsafani boshka fanlardan ajratish mumkin emasdir Bilimni egallash murakkab jarayon bulib, u insonlarda eng avvalo fiziologik jixatdan barkamollikni, ya`niy o asosiy sezgi organlarini bus-butun bulishini xamda bilim olish uchun tinimsiz mashk kilishni talab kiladi. Dunyoning kurki insondir.Inson uz guzalligi va murakkablig bilan er yuzidagi barcha maxlukotlardan afzaldir. Inson tafakkuri vositasida ilm egallaydi.Ilm tufay li dunyoni biladi va uni boshkaradi. Xayvonlar tabiatga moslashib yashayveradilar. Inson esa tabiatni uziga moslashtiradi, uzgartiradi. Tabiatni uzgartirishda vosita buladigan ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda gen(zot) ning xam juda axamiyati katta.Oldingi evropalashtirilgan ta`lim va tarbiya uslubimizda kilingan xatolarning eng kattasi, bizningcha, zotga e`tibor bermaslik bulib, biz ta`lim oluvchining kobiliyatiga, uning zotiga e`tibor berib utirmay, agar etarli bilimni bersak kutilgan shaxs shaqllanaveradi, deb uylashimiz edi. Ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda badiy adabiyotni, xalk ogzaki ijodini, ertaqlari, xikoya va kissalarining axamiyati bekiyos. Masalan, “Xadis”larda, “Kalila va Dimna”, “Kobusnoma”, “Ming bir kecha” kabi durdona asarlarda xissiy va mantikiy bilishlarga tegishli matallar, ertaqlar, xikoyalar,baytlar kup bulib, bu ma`naviy javoxirlar yoshlarni ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda muxim urin tutadi. Dunyokarash insonda ma`lum ma`suliyat xissi bulishini xam talab kiladi.Masalan, kuzini eb kuyganligi uchun burini kora kursiga utkizib sud kilib utirilmaydi,tugridan-tugri buriniotib tashlanadi, chunki uning ongi yuklig tufayli uning ma`suliyati xam yuk, u kilishi mumkin bulgan ishni kilgan. Ilmiy dunyokarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumlarning, vokea va xodisalarning kurinib turgan ifodasiga, shaqliga karab emas, balki ularning ichki moxiyatiga, mazmuniga karab baxo berish kerak. Shunday kilib ilmiy dunyokarashni shaqllantirish bir-ikki , uch kishi yoki btrnecha gurux tomonidan bulmay, balki kupchilik, ijtimoiy fikr tomonidan bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xodisadir. Aql kishining uz irodasi, kalbi va fikri asosida dunyoviy, xayotiy xakikatlarni anglash va ularga uz faoliyatida ma`naviy-insoniy nuktaiy nazardan amal kilishdir. Aql insonlarning piri komili, murshidi, yagonasidir.Rux ishlovchi,aql boshlovchidir.inson aqli ila din va e`tikodni maxkam kiladi, shariat xukmlariga buysunadi.Insonlarning dusti uning aqlidir, dushmani esa uning nodonligidir.Inson aqli tufayli yaxshilik bilan yomonlikni ajratadi.Olimlarning fikricha, aql ikki turda buladi.Insonni xayvondan ajratib turadigan tugma aqli tabiy va kasbiy bu tabiydir.Inson tabiatdagi aqlni utkirlash va ustirish faoliyati bu kasbiydir.Bu esa aqlni ishlatish,tajriba va ilm olish bilan xosil buladi.U aqlni rivojlantirish uchun xam xar bir kishi xayotdan tajriba orttirishi va ilm-ma`rifat urganishi zarur, xar kimki, aqlga oshno bulsa, jamiki ayblardan poklanadi, xakikatni, anglab,kamolotga etadi. Abu Nasr Forobiy yozadiki: “Aqlli deb shunday kishini aytamizki, unda utkir zexn, idrrok bulishi bilan birga u fazilatli xam bulsin.Bunday kishi uzining butun kobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan uzini saqlashga va tortishga karatgan bulmogi lozim.Shunday odamgina aqlli va butun fikr yurituvchi deb atash mumkin”. Bolalarning aqlli bulishida oila, maktab, keng jamoatchilikning ta`siri kattadir. Aqlli bolalar kaerda bulmasinlar doimo extiyotkorlik bilan bilim va tarbiyali ekanligini namoyish etadilar.Ularni kurgan, suxbatida bulgan kishilar aqliga taxsin kilib raxmat aytadilar.b unga misol kilib buyuk bobokalonimiz Mir Alisher Navoiyning o-ү yoshida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bulgan uchrashuvini misol keltirsak buladi. YOsh Alisher muysafidning savollariga burro javob berib u uzining tutishi, aqliva odobi bilan mutafakkir olkishiga sozavor buladi. Bundan kurinib turibdiki, aqlli bolalar xamma joyda kamolu-ta`zim bilan salom beradilar. Odob bilan munosabatda buladilar. Xakikatdan xam, aqlni ishlatadigan kishi xayotida fakat ezguliklar kiladi va ezgulik kuradi.Lekin aytish joizki, aql, zakovat jixatdan etuk bulmagan inson xech kachon uz Vatanini, uz xalkini, uz dinini, eng asosiysi uzligini anglay olmaydi, uzligini anglamagan inson esa mnkurtga aylanib koladi. Bu esa ertangi porlok kelajagimizning xalokatidir. Bizning bu boradagi en asosiy vazifamiz yoshlarni ma`naviy barkamol, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan, yurt istikboli uchun kayguradigan komil insonlarni tarbiyalashimiz, ularni kamol toptirishimiz zarur. Zero, yurtboshimizI.A.Karimov aytganidekҮ G`Ilm, ma`rifat biz uchun bugun xam uz axamiyatini yukotgani yuk,yukolmaydi xam.Aql-zakovatli, yuksak ma`naviyatli kiilarni tarbiyalay olsakkina oldimizga kuygan maksadlarimizga erisha olamizG`. Komil inson deganda, biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk- atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz.Inson uchchun aql, eshik ochuvchi, axlokiy yul kursatuvchidir.etuk axlok va adob insonning ziynati, donolarning fazilatidir.Aqlli kishiaxlokli bulsagina, xalkiga, mamlakatiga yoru dustlariga naf keltiradi. Aql-insonningsh epchillik, bunyodkorlik, insonparvarlik sifatlari majmuasidan iboratdir. Allomalardan biri “Agar aqlingni kuli nafsingni jilovini ushlasa, seni yomon yullarga kirmokdan saqlaar, xar narsa kup bulsa, baxosi arzon bulur, aql esa ilm va tajriba soyasida kancha kupaysa, shuncha kimmatbaxo bulur”, demish. Insonda nima kup rol uynaydi, almi yoki odob degan savol xam kuyilishi mumkin. Ularning ikkalasi xam muxim.Ikkalasini uzida jamul-jam kilgan kishini baramol inson, deb ayta olamiz.Aql va odobning uzviy birlikda ekanligini bir muloxaza kilib kuraylik. Aql, idrokka nisbatan dastsvvalkishining xulk-atvori kuzga tashlanadi.Kishining aql-idroki bulmasa unin odobi yuzaki , sun`iy buladi, uning odamligini bilib turasiz, u odamiyligi va odamligining yuklikidan nafratlanasiz. Xalkimizning uzi chiroyligu suxtasi sovuk, uzi xunugu istarasi issik degan naqllari xam shu ma`noni bildiradi.Zukko odamlarning kalbi odatda pok buladi. Kobiliyatsiz, xulk-atvori bekaror odamlarning yomon yullarga kirib ketishi xench gap emas. Aql-zakovat, extiyoj va ob`ektiv zaruriyatni ongli tushunish bilan boglik bulgan ma`naviyatdir, ya`niy anglangan maksadla tizimidir.Binobarin, xar bir davrning extiyojlari xam, ijtimoiy, iktisodiy tarakkiyoti xam ilmiy tafakkuri saloxiyati darajasi bilan belgilanadi. Biror muammoni xal etish imkoniyatlarini inson uz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniklaydi. HUQUQIY TARBIYA ReJA. 1. Huquqiy tarbiya haqida tushuncha. 2. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. 3. Huquqiy tarbiyaning hozirgi zamon uchun zarurligi. Adabiyatlar: 1. Munavvarov.A. Pedagogika.T-1996 2. Tursunov.I.Nishonaliev. Pedagogika kursi.T-1996j 3. Mavlanova.R Pedagogika.T-2001y 4. Podlasoy I.P. Pedagogika.M-1999g 2-tom 94-134bet 5. .J.Bazarbaev.Milliy ideya-biziң ideyamOz.Mon-fiya.N.Bilim 2003j 6. B.R.Djuraeva. Problema formirovanie ped-koy kul`turO uchitelya v svete Tayanch tushunchalar. Tarbiya, ta`lim, huquq, nizom, konstitutsiya, fuqarolik, javobgarlik, huquqiy tarbiya va hokozolar. Tekshirish savollari 1.Huquq deganda nimani tushunasiz 2.Huquq bu javobgarlikmi 3.Huquqiy tarbiya deganimiz nima 4. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari nimalardan iborat 1. Markaziy Osiyo xalklari, shu jumladan uzbek xalqi kup ming yillik boy huquq va huquqiy madaniyat tarixiga ega. Payg`ambarimiz vafotlaridan keyin islom olamida yangi qonun va qoidalarni paydo bulish jareni tuxtadi. Ana shu davrdan boshlab barcha huquqiy muammomalar Qur`oni Karimda va Payg`ambar alayhissalom sunnatlarida kursatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy tarbiya beriladigan buldi.Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati nabaviya asosida shaqllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab kelajak avlodni huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi. Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn al-Xasanning G`Majma` ul-fiqhG`, Malik ibn Anasning G`al MuvatgaG` nomli vaAhmad ibn Hanbaning G`al- MusnadG` nomli hadislar tuplamlari vujudga keldi.Lekin ushbu hadislarning mualliflari mavjud hadislarni saralab tuplashni uzlariga vazifa qilib quymasdan, muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni tuplash bilan chegaralangan.keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug`ullanadigan olimlar tomonidan davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan Olti ishonchli tuplam (kutub assahih as-sitta) deb yuritiladigan tuplamlar alohida urin tutadi.Bular Imom al- Buxoriy va imom muslimlarning Jome` as-sahih (ishonchli tuplam) an Nasoiy, Abu Dovud, at-Termiziy va ibn Mohjalarning “As sunnan” nomli hadislar tuplamlaridir. Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg`inoniy Qur`on va Hadisni mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga ega bulgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan. U ta`limni dastlab Marg`ilonda, keyinchalik Samarqandga kuchib borib, butun islom olamida mashhur “Al hidoya” asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan urganilganligidan uning kupgina mamlakatlarda huңuң ilmi rivojiga sezilarli ta`sir kursatganligiga shubha yuq. Jumlada “Al hidoya”ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib,N.M.Grodakov tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. “Al hidoya” bir necha asrlar davomida kup musulmon mamlakatlarida, jumladan, markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bulib keldi. 1917 yilgi tuntarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor qilinib, shuro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda buldi. Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr tuntarishgacha mustamlakachilik zulmini utkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865 yilgi “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom”, 1867 yilgi “ettisuv va Sirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom”, 1886 yilgi “Turkiston ulkasini boshqarish haqidagi Nizom”, Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva xonligi urtasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston general- gubernatori tomonidan tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini, shaxsini 9imoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni urganish oquvchilarda katta qizig`ish uyg`otadi. Ozbekiston- mustaqil, demokratik, huquqiy davlat, Ozbekiston insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siesiy e`tiqodlaridan qat`iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir.Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa shaxsning huquqlari va erkinliklarini amalga oshirib bulmaydi.Shu jihatdan XII chaqiriq Ozbekiston Respublikasi Oliy Kengashining un oltinchi sessiyasida qabul qilingan “Ozbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik tug`risidagi kodeksi” huquqiy tarbiyada asosiy dastur bulib hizmat qiladi.Bunda voyaga etmaganlarning javobgarligi tug`risidagi moddalarni urganish sonlashtiriladi. Pedagoglarning mazkur bulimdan foydalanish imkoniyatlarini vujudga keltiradi.Jazo turlari ham qayta-qayta muhokama qilinishi natijasida oquvchilarning ongiga mukammal singib boradi. Ozbekiston Respublikasining mustaqil bulishi munosabati bilan maktablardagi ta`lim-tarbiya ishlari tinimsizrivojlanib, takomillashib kelaetir. Respublikadagi sog`lom vaziyat, xalqning moddiy forovonligi va madaniy saviyasining usib boraetganligi mehnatkashlarning onglilik va intizomlilik darajasi yuksalganlaigi tufayli huquqbuzarlik hollari tobora kamayib bormoqda.Kishilar ongiga jamiyat manfaatlari yulida halol mehnat qilish, sofdil, haqguy bulish, adolatsizlikka, tekinhurlikka, ta`magirlikka qarshi murosasiz bulish, qonun me`erlariga hurmat nazari bilan qarash kabi hislatlar kuproq singib bormoqda. oquvchilar ongiga yuksak fuqarolik, ma`nviy barkamollik sifatlarin singdirishda tarbiyaning barcha omil va vositalaridan, pedagogik ishning barcha usullaridan oqilona, masadga muvofiq foydalanish, hech shubhasiz, uzinig natajalarini beradi. Har bir pedagog ta`lim bilan tarbiyaning birligiga, ya`niy ta`lim berib tarbiyalash va tarbiyalab ta`lim berishga jiddiy e`tibor berish lozim. Xususan, oquvchi va eshlarga huquqiy tarbiya berishda, ularda yuksak fuqarolik his-tuyg`ularini, sifat va hislatlarini tarkib toptirishdatta`lim va tarbiya birligi muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabda uqitiladigan haor bir fanning uziga xos tarbiyaviy ahamiyati va imkoniyatlari bor.Ana shu imkoniyatlardan uz urnida tug`ri foydalanish Oqituvchilarning bilim, tajriba va mahoratiga, ijodiy izlashi, izlanishga bog`liqdir.Hozirgi kunda maktab uquv dasturlarida mavjud bulgan “Jamiyatshunoslik”, “Tarix”, “Davlat va huquq asoslari”, “Geografiya” darslarida va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda davlat ramzlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Davlat ramzlaridan pedagogik maqsadlarda foydalanish, ta`lim va tarbiya jarayonid, ularning ahamiyatini oquvchilarga tushinitirish, ularning hulq-atvoriga chuqur ta`sir etadi.Haetga qadam quyuvchi har bir usmir uz respublikasining Qomusini bilishi, unga amal qilishi kerak.oquvchilarda Ozbekiston Respublikasi madhiyasi, Gerbi va bayrog`iga nisbatan chuqur hurmat-ehtirom tuyg`ularini tarbiyalash ishlarimizning uzviy qismini tashkil qiladi. Ahloq, odob qoidalarining buzilishi “tarbiyasi qiyin” deb ataluvchi usmirlarga etarlicha pedagogik ta`sir kursatmasligimiz natijasida kelib chiqadi.Usmirning bunday noaxloqiy harakati oila, maktabda huquqiy tarbiya sohasida yul quyilgan kamchiliklar bilan izohlanadi.kucha-kuydagi muhit ham usmirning shaqllanishiga katta ahamiyatgaega.Organizmdagi fiziologik uzgarishlar bilan bog`liq ravishda usmirlarning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U uzidagi kuch-qudratni jismoniy imkoniyatlari darajasida ishlatishda ba`zan me`erni unutib quyadilar.Haddan tashqari beboshlik, tarbiyaviy ta`sirning etarli emasligi intizom va tartib buzilishiga sabab buladi, bezorilik, shumlik va shunga uxshash kungilsiz xodisalarni keltirib chiqaradi. Usmirlar odatta, turli-tuman ijobiy va salbiy ta`sirlarga tez beriluvchan bulishadi, sezgirlik va ta`sirchanlik ular xarakterining shaqllanishiga erdam beradi. Bu eshda paydo bulgan ta`surot uzaq vaqt uning haet yulini belgilab turishi mumkin. Usmirlar kupincha uz shaxsiy idealini izlaydilar. Bu ideal kupincha uzlari bilgan, tanigan odam eki adabiy qahramon qiefasida nomaen buladi. Usmirlarda uziga ortiqcha baxo berish kuchli buladi.Ular uzlarini tutish, muomala, hatti-harakatlarida kattalardek bulishga intilishadi, uz mustaqilliklarini cheklab quyishga qaratilgan har qanday urinishlarga nisbatan juda sezgir buladilar. Odatda 14-15 eshlarda iroda shaqllana boshlaydi.Bunday eshda usmirlar uzlarini ma`lum darajada shaqllangan shaxs sifatida anglab, kuchli irodali shaxslarni namuna qilib olib, uzlarida ularning fazilatlarini rivojlantirishga harakat qiladilar. Shaxsning mavjud bulishi, rivojlanishi va uzini kursata bilishining asosiy belgisi muomala hisoblanadi.Tarbiyaviy ishlar oqsab qolgan maktablarda kucha- kuydagi guruhlvrning ta`siri usmirda sezilarli iz qoldira boshlaydi. Kuchadagi muomalani boshqarish ancha mushkuldir.U kupincha soxta urtoqchilik va yuzaki “qaxramonlik” shaqllarini olishi mumkin.Usmirlarda uyinqaroqlik mayili kuchli buladi.Haetning uzi ularga uyindek tuyuladi.Ular uchun uyin qoidalari hulq-atvor andazasi bulib hatti-harakatlarida uz aksini topadi., va bu hatti-harakatlarinini tug`ri baholay olish me`erini unutib quyadilar.Buning oqibatida bezorilik, beboshlik, hayvonlarga azob berish singari qiliqlar oddiy xolat bulib qoladi va ularda berahmlik, birovning boshiga tushgan kulfatga befarq qrash, loqaydlik hususiyatlari paydo buladi. Shaxsning voyaga etishi g`oyat murakkab davr hisoblanadi va bujaren qiyinchilik bilan kechadi.Kunikib qolgan ayrim odatlardan voz kechishga tug`ri keladi. Oiladagi va makiabdagi nazoratning bushligi natijasida huquqiy tarbiya birmuncha susayadi.Shu davrda usmirning yangicha haet sharoitlariga kunikishga kuz-quloq bulib turilmasa huquqiy tarbiyadan chetga chiqish havfi kelib chiqadi. Huquqiy tarbiyaning etarli darajada shaqllanmaganligi, bolada ma`suliyat tug`usinining etarlicha rivojlanmaganligida, oilaga va jamiyatga nisbatan uz burchini bilmaslik eki tan olmaslik kabi urinishlarda kurinadi. Odatta un olti eshga tulgan shaxslar jinoyatga qul urishsa jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Bu eshda usmirlar sodir etilgan jinoyatning havflilik darajasini anglab etgan buladilar va sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi mumkin ekanligini biladilar. Biroq , taqiqlangan va jamiyat uchun havfli jinoyatlarni sodir etilganlik uchun jinoiy javobgarlik un turt eshdan boshlab belgilangan. Qasddan eki extietsizlikdan odam uldirish, badanga qasddan tan jarohat etkazib, kishi sog`ligiga zarar etkazish, nomusiga tegish, bosqinchilik, talonchilik, ug`irlik, ashaddiy bezorilik, davlat mulkini eki fuqarolarning shaxsiy mulklarini qasddan nobud qilish eki zarar etkazish natijasida og`ir oqibatlar kelib chiqishi, uqotar qurollar, uq-dori eki portlovchi moddalarni qullash kabi jinoyatlar uchun 14 eshga tulganlar ham jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Ahloqi buzilgan oquvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo xalq ta`limi bulimlari, jamoalari tomonidan olib boriladi.Bunda uzlari otaliqqa olgan notinch oilalarga imkoniyatlari darajasida erdam berish kuzda tutiladi.Umumiy majburiy ta`limga jalb qilish, kuni uzaytirilgan gruppalarga joilashtirish, otaliqqa olishga tayinlash, ota- onalarning huquq va burchlari tug`risida suhbatlar utkazish, notinch oilalarni yig`ilishlarda muhokama qilish, ota-onalarning burchlari qanday bajarilaetganligi hag`qidagi ma`lumotlarni urtoqlik sudlariga junatish kabi choralar jinoyatni oldini olish tadbirlariga kiradi. Voyaga etmaganlar urtasida huquq tarbiyasini olib borishda ommaviy ahborotni barcha vositalaridan ( matbuot, radio, televidenie ) foydalanmoq zarurdir. Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklariga eng yuqori qadriyat sifatida kafillik berib quyilgan. Ozbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi xar- bir fuqarolar turmushning barcha javhalarida iqtisodiy, siesiy-ijtimoiy, madaniy, uuquqiy va boshqa munosabatlarda bir-biri bilan teng huquqga ega ekanligi belgilab berilgan.Shuningdek har kim yashash, bir joydan ikkinchi joyga kuchish, suz va e`tiqod erkinligi huquqiga egadirlar va davlat tomonidan muhofaza qilinishi kursatilgan.Ozbekiston Respublikasi vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tug`risidagi nizomda fuqarolar xoxlagan dinga e`tiqod qilishlari eki hech bir dinga e`tiqod qilmaslik huquqi bilan belgilab berilgan. Fuqarolar ijtimoiy turmushda faol qatnashib, ijtimoiy va davlat ishlarini boshqarishda, eki uz vakillari orqali boshqarishga, siesiy partiyalar va ijtimoiy qatlamga qatnashish huquqiga egadirlar.Har bir fuqaro mulk egasi bulishga, mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega. Konstitutsiyamizning 70-moddasida Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Ozbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi va suvereniteti Ozbekiston Respublikasi tomondan muhofaza qilinadi deyilgan. Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi Uzining XII sessiyasida 1993 yili 9 aprelda Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul etildi.1992 yili XI sessiyada 14 dekabrda davlat bayrog`i,1993 yili Davlat Gerbi va shu yili 4 dekabrda Davlat Gimni qabul etildi. Prezidentimizning davlat ichki va tashqi siesatini mustahkamlashda adolat qaror toptirish yullarini amalga oshirishdan iborat. Xalqni ish bilan ta`minlash, ishsizlikni yuq qilish, mehnat va inson tanholigini amalga oshirish, uning iqtisodiy, ijtimoiy vama`naviy manfaatlarini qondirishda hal etuvchi omillarni oshirish, jamiyatda eshlar, bolalar, xotin-qizlar huquqini yuksaltirishning amaliy chora tadbirlarini kurish, tibbiy erdam kursatishning hamma uchun ma`qul turlarini qullanish, jamiyatda ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirishning ilojlarini kurish. Erkin fikrlovchi fuqaro, ozod shaxsni shaqllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb masala bulib qolmoqda.Boshqacha qilib aytganimizda, biz xaq- huquqimizni taniydigan, uz imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda paydo bulaetgan voqea-hodisalarga mustaqil ish olib boradigan, bugungi kun shaxs manfaatlaini davlat va xalq manfaatlari bilan teng kuradigan erkin, hartomonlama barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak. Ozbekistonda fuqarolik jamiyat qurish asosiy maqsadlaridan biri, lekin bu birdaniga bulmaydi, dastlab huquqiy jamiyat keyin fuqarolik jamiyat kuzda tutiladi.Bunda prezidentlik boshqarishga asoslangan Vazirlar kengashi. Osieda konstitutsio monarxiya, huquiy demokratikmahalla kengashi, demokratik abatsiyadan iborat.davlat va hokimiyat organlarining javobgarchilik zaruriyati ortib mahalliy organlarga boshqarishni beradi, sababi mahalliy ahvolni kvartkomlardan kup biladigan odam yuq. Bolalarning huquqiy ongini oshirish, huquqiy madaniyatni oshirish uchun huquqiy bilimning yutuqlaridan , chiqarilgan qonun-qoidalarni boshqalarning ongiga etkazish uchun zarur. Ozbekiston davlatida boshqarish tizimi quyidagichaҮə. Qonun chiqaruvchi.g`. Baajaruvchi.3.Mustaqil sud tizimi.( parlament, oliy majlis, vazirlar kengashi, sud organlari.Qonun oldida barcha birdek.Ozbekiston fuqaroligiga utish 16 eshdan amalga oshiriladi.Ozbekistonda prezidentlik boshqarish tizimi markaziy mahalliy ijroiya qumitalari.Prezidentnin vazifasi qonun qobul qiladi va parlament chiqaradi.Vairlar mahkamasining ishlarini nazorat qiladi.mudofaaga boshchilik qiladi,Vazirlar mahkamasining boshlig`i konstitutsiyaning 89-97 boblariga muvofiq.. 1.Qonunchilikni ta`minlaydi, huquqiy inizomni belgilaydi, tashqi va ichki siesatga boshchilik qiladi. Ozbekistonda davlat boqarish tamoyili iqtisodiy-siesiy, ilmiy, madaniy,mafkuraviy.Inson huquqlari konstitutsiya notariuslarningtasdiqlashi bilan izohlanadi. Hozirgi davrda bolalar va usmirlar urtasida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning yangi shaqllari qullanila boshladi.eshlar urtasida huquqiy tarbiya ishlarini tashkil etish va sodir etiladigan huquqbuzarlikning oldini olish borasidagi pedagogik faoliyatni yanada kuchaytirish uchun bizningcha quyidagilarni amalga oshtrtsh kerakҮ 1.Umumiy ta`lim maktablarida huquiy bilimlarni targ`ib qiladigan xonalar tashkil etishga alohida ahamiyat berish, 2.Barcha maktablarning sud, prokuratura, advokatura, birinchi navbatda esa voyaga etmaganlar inspektsiyasi va voyaga etmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash. 3.Doimiy ravishda yaxshi tajribalarni urganish, umumlashtirish va ularni haetga tatbiq etish. Tuplangan ilmiy bilimlardan, pedagogik tajribalardan oqilona foydalanish, usmirlarga davlatimiz qonunlari va qoidalariga muntazam rioya qilish kunikmalarini singdirish huquqiy tarbiyaning samarali amalga ooshiirish garovidir. Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling