Pedagogikalıq sheberliktiń metodologiyaliq máseleleri. J o b a

Miynetti ilmiy tiykarda shólkemlestiriwdiń printsipleri:
1. Jobalastiriw
2. Shólkemlestiriw
3. Basqariw
4. Qadaǵalaw.
Oqitiwshi miyneti- bul dóretiwshilik kásipler turine kiredi. Sebebi oqitiwshi usi miynet arqali hár tárepleme jetik insandi tárbiyalaydi.
1. Pedagogikaliq miynet predmeti - tiri tulǵa ( shaxs)
2. Pedagogikaliq miynettiń maqseti- hár tárepleme jetilisken kamil insandi tárbiyalaw.
Pedagogikaliq miynet nátiyjesi oqiwshilardiń óz betinshe isley aliwi, sabaqlarda óz pikirin bildire aliwi, dáliyley biliwi, talqilap biliwi boladi. Pedagogikaliq miynettiń mańizi, ózine tánligi tómendegilerden ibarat:
A) eki jaqlama tásir kórsetiwi
B) tekte bir oqiwshi menen ǵana emes, jámáát penen isley aliwi
V) oqiwshi hám oqitiwshiniń birliktegi is-háreketi
Miynetti ilimiy tiykarinda shólkeslestiriwde payda bolatuǵin ush konkret belgiler bar:
1. Waqittan mumkinshiligi barinsha ónimli paydalaniw
2. Miynet islew hám dem aliw ushin jaratilǵan jaǵdaylardan ónimli paydadliniw hám oni shólkemlestiriw.
3. Barliq mumkinshiliklerdi iske qosip miynet islewi ushin densawliqqa hár tárepleme ǵamxorliq etiw.
Nizamliqlar hám printsiplerdiń orinlaniwi oqitiwshi miynetiniń baǵitina baylanisli boladi:
1. Jumisqa tájiriybesi
2. Uyreniw hám túsindiriw tájiriybesi
3. Islew ushin jaǵdaydiń jaratiliwi hám jumis orininiń sazlaniwi.
a) óz isine, kásibine tiyisli tereń bilimlerdi iyelew
b) húkimet tárepinen qabil etilgen hújjetler nizamlardi biliwv) pedagogika, psixologiya hám jeke metodikani úyreniw.
g) balalar jámááti bala tulǵasi haqqindaǵi bilimlerdi iyelew.
d) aldinǵi tájiriybeni úyreniw hámóz jumisina engiziw.
e) óz ústinde islew hám ózin-ózi tárbiyalaw.
Ekinshi baǵdar. Ózinde sheberlik elementlerin payda etiw:
a) óz jumisinda kerekli bolǵan pedagogikaliq sheberlikti arttiriwdaǵi kónlikpe hám mamanliqlardi iyelew.
b) óziniń kúshin hám qabiletin tuwri islete biliwi
v) óz waqtinda kerekli bolǵan tuwri qarar qabil etiwi.
Ushinshi baǵdar:
a) jumistiń jaǵday hám jámááttegi ruwxiy jaǵday
b) jámááttegi psixologiyaliq jaǵday
v) dóretiwshilik penen jantasiw.
g) insaniyliq
d) marapatlaw
e) gigena qádelerine ámel etiw
j) kúndi tuwri shólkemlestiriw.
Tórtinshi baǵdar: oqitiwshiniń óz miynetin ilmiy tiykarda shólkemlestiriwge ushin onda belgili dárejedegi tómendegi pedagogikaliq paziyletler boliwi kerek:
a) kim menen islep atirǵanliǵi aniq biliwi ushin olar haqqinda toliq maǵliwmatlaqa iye boliwi.
b) óziniń qálewi hám maqsetin aniq biliwi
v) óziniń aldina waziypa qoya biliwi
g) kerekli bolǵan mazmun, forma, metodlardi tańlay biliwi
d) hár bir jumistiń jaǵdayin talqilay biliwi.
e) metodikaliq qollanbalardi úyreni hám olardi toplay biliwi
j) waqitti tuwri bólitiriwi.
Pedagogikaliq sheberlikti ilmiy shólkemlestiriwde oqitiwshiniń kun tártibi áhmiyetli orindi iyeleydi. Pedagogikaliq miynetti ilimiy shólkemlestiriwde qoyilatuǵin talaplardi I.P. Radchenko, R. Rasulova tárepinen islep shiǵilǵan. Olardiń usini boyinsha pedagogikaliq sheberlikti ilmiy shólkemlestiriw-bul tiykarinan jobalastiriw, is-háreketti onda qatnasiwshilardiń kúshlerin bir maqsetke qaray boysindiriw, marapatlaw, operativ qadaǵalawdi esapqa aliw. Jobalstiriwdaǵi tiykarǵi maqset hám másele qatnasiwshi jámáátti hám oniń aǵzalarin uliwma pedagogikaliq maqsetke boysindiriwdi názerde tutadi hámde onda jaqin hám uzaqtaǵi maqsetlerdi esapqa aliw názerde tutiladi.
Solay etip, jobalastiriw oqitiwshiniń kun tártibi, oniń xizmetin hám ómirin tártipke saliwshi tiykar boladi. Ol bolmaǵan jerde miynet ónimi tómen boladi, densawliǵinda ziyan keledi. Nátiyjede oqitiwshi jumsaǵan kushin qayta tikley almaydi, islew qabileti tómenleydi, aqibetinde sipati joǵaladi. Demek, jobalstirilip ilmiy tiykarlanǵan kún tartibi oqitiwshilardiń óz miynetin ilimiy shólkemlestiriw waziypasin sheshiwge qoyilǵan dáslepki qádem boladi. Pedagogikaliq miynetti ilimiy shólkem-lestiriw shártleriniń jáne birewi bul jumis ornin tártipke saliw hám miynet sharayatin shólkemlestiriw bolip tabiladi.
Oqitiwshiniń jumis orni jumis islew protsessiniń bir bólegi bolip, ol miynet ónimdarliǵiniń joqari boliwina tásir kórsetedi. Miynet sharayati túsinigi kolmpleks tusinik. Miynetti ilimiy shólkemlestiriw tájiriybesinde miynet sharayati degende adamniń miynet etip atirǵan jumis orni, kokret jaǵday názerde tutiladi. Jáne de oǵan psixofiziologiyaliq, sotsialliq, psixolo-giyaliq hám estetikaliq faktorlar da qosiladi.
Pedagogikaliq miynettiń nátiyjesi, maqseti hám xizmet kórsetiw waziypasi boyinsha biliwde hám aniqlay aliwda bolip tabiladi. Sonda ǵana ilimiy shólkemlestiriw mumkin boladi. Bul oqitiwshi miynetin ilimiy shólkemlestiriwdiń birinshi printsipi boladi.
Oqitiwshi miynetin ilimiy shólkemlestiriwdiń ekinshi printsipi is-háreket metodin belgilew boladi.
Pedagogikaliq miynetti ilimiy shólkemlestiriwdiń ushinshi printsipi oqitiwshi miynetin ilimiy shólkemlestiriwde texnikadan qural sipatinda ónimli payda oyaniw túsiniledi. Bul printsipte kónlikpe hám mamanliqlardi qáliplestiriwge xizmet etetuǵin pedagogikaliq texnika hám texnikaliq qurallar toplami názerde tutiladi.
Pedagogikaliq miynetti ilimiy shólkemlestiriwdiń tórtinshi printsipi tálim-tárbiya jumislarin jobalastiriw esaplaniladi. Joba tálim-tárbiya is-háreketin tártipke saliw, oniń modelin jaratiw, tayanish sxemalarin tabiw máselelerinen quraladi. Usillar aniqlansa, oqiwda rawajlaniw boladi, tárbiyalaw protsessi jeńillesedi. Joqaridaǵi atap ótilgenlerdi jobalastirmastan turip jeke adamdi hám jámááti sotsialliq jaqtan nátiyjeli rawajlandirip bolmaydi, bul bolsa jámiyetke hám sotsialliq hám ekonomikaliq ziyan keltiredi.
Pedagogikaliq sheberlikti qadaǵalaw hám esapqa aliw printsipi oqitiwshi jumisin turaqli turde hám jobali ráwishte baqlap bariw, onnan jetikenlik hám kemshiliklerdi aniqlaw, áhmiyetlilerin ajiratip aliw názerde tutiladi. Esapqa aliwdiń eń qolayli joli statistikaliq esapqa aliw bolip tabiladi.
Pedagogikaliq qadaǵalaw bolsa obektivlik, nátiyjelilik turaqliliq hám járiyaliliqti talap etedi.
Oqitiwshi miynetin qadaǵalaw hám esapqa aliwdiń turaqliliǵi, izbe-izliligi tómendegilerden quraladi:
a) oqiw materiallari hám tárbiyaliq ilajlarǵa tayarlaniwi ózi tárepinen qadaǵalawniwi.
b) sabaqtiń tisqari waqitlari tálim- tárbiyani qadaǵalaw hám ózin-ózi baqlaw.
v) oqitiwshiniń sabaqtan tisqari waqtin qadaǵalaw.
g) ata-analar hám jámáátshilik penen atqarilatuǵin jumislardi qadaǵalaw.
d) óz ústinde islewin qadaǵalaw.
Qadaǵalaw sorawlari:
1. Oqitiwshi miynetin ilimiy shólkemlestiriw degende neni túsinesiz
2. Oqitiwshiniń kún tártibiniń mazmunin aship kórsetiń
3. Miynetti ilimiy shólkemlestiriw printsiplerin sanap kórsetiń
4. Oqitiwshi miynetin qadaǵalaw qalay ámelge asriladi.
Házirgi kunde uliwma bilim beriw mekteplerinde ogada kuramali protsess bolgan talim-tárbiya jumislarin jetilistiriwde muǵallim negizgi orayliq kush bolip tabiladi. Tárbiya jumislarinin natiyjeligi Oqitiwshinin oz ustinde kop islewine, iklasina, madeniyatliligina, ozinin Pedagogikaliq bilimin mudami bayitip bariwina baylanisli boladi. Oqitiwshi tek otmishtin hám biz jasap turgan dawirdin jemisi emes, al keleshektin negizin doretiwshi, keleshekti quriwshi adam bolip tabiladi. Keleshekti quriwshi adam adamlarga uyretiwshi, jol korsetiwshi, bilim iyesi bolmagi lazim. Bunday adam boliw ansat is emes. Adamnin ozinin jeke miyneti gana oni alga ilgeriletedi, abiray, atak iyesi etedi.
Miynetin ishindegi akil miyneti en awir, kuramali miynet turi bolip tabiladi. Eger adam ogan ozin tayarlasa, ozinshe bilim aliwga hám akil miynetin islew adetin iyelese onin uliwma ozin seziniw jagdayi jaksilanadi.
Adam ózin-ózi biliwi, basqariwi ushin ózin-ózi tárbiyalaw printsipleri hám metodlarin biliw jetkiliksiz. Ózin-ózi tárbiyalaw ushin adam en aweli ozin biliwi kerek. Joqari nerv xizmeti, biliw protsessi, erk kushi, talantlari hám sezimleri, psixikaliq duzilisi hám xalatlari xaqqinda en keminde uliwma tusiniklerge iye bolmasa adamnin ozin biliwi xaqqinda gap boliwi mumkin emes. Sonin ushin hár bir muǵallim ózin-ózi tárbiyalaw maselesinde psixologiya panine tiyisli adebiyatlardi okip, zarurli materiallardi oz dapterine jazip algani maqul. Ózin-ózi biliw hám basqariw kuramali is. Oni kewildegidey iske asiriw ushin pedagogika hám psixologiya, anatomiya hám fiziologiyanin uliwma maselelerin jaqsi uyrenip shigiw zarur.
Ózin-ózi basqariw karama-karsi, ózin-ózi jubatiw yamasa ziyat uriniw /zorigiwga/ ol yaki bul narseni biliwge uyretiw mumkin emes degen kiyallarga alip keliwi zarur.
Ózin-ózi tárbiyalaw ogada kuramali protsess. Ol arnawli shinigiwlar jardeminde sistemali turde adamgershilikti, miynetkeshlikti, gozzaliqti seziw, fizikaliq jaktan jetilisiwdi oz ishine aladi. Ózin-ózi tárbiyalaw eki: ken hám tar bagdarlarda alip bariladi. Ózin-ózi tárbiyalaw ken maniste adamnin ozin hár tarepleme jetilisken insan etip jetilistiriwge bagdarlangan sanali hám jobalastirilgan xizmeti. Bul bagdarda ózin-ózi tárbiyalaw adamnin oqiwda, miynette, jamiyetlik iskerlikte hám bos waqitlari ozinin qanday ekenin biliwi hám kemshiliklerinsaplastiriwga bagdarlanadi. Ózin-ózi tárbiyalawdin ekinshi bagdari jamiyetshilikke orin-lawi kerek. Minez-kuliq madeniyati jagdaylari hám normalarin iyelewde, anik bagdarlama boyinsha shinigiwlar jardeminde iske asiriwdi nazerde tutadi. Ózin-ózi tárbiyalawdin bul turi de ogada axmiyetli.
Hár bir pedagogika ózin-ózi tárbiyalaw jolinda koplegen qiyinshiliqlar ushiraydi. Ol ushin aweli ózińdi, keyin basqalardi biliwin, turaqli háraket, alga maqset ushin talpiniwi zarur.
Jas muǵallimnin yamasa praktikant studenttin muǵallim “portretin” biliwi onin madeniyatinin jokarilawina jaqinnan jardem beredi.
Ózińdi tekserip korin:
1.Ozinizde awditoriyanin psixologiyaliq tayarligin tuwri tusiniwge hám baxalawga uyreniwdin zarurligin sezesiz be?
2. Soilewshinin juzindegi, dawisindagi, is-háreketindegi, kulkisindegi, koz karasindagi azgana ozgeristen ne aytajak ekenin anlay alasizba?
3. Balalar menen soyleskende, awditoriya menen til tabisarda qalayinsha soylesiwdi bilmey qiynalanasizba?;. Daslepki tasirlerden klass penen aldingi qarim-qatnas kartinasin boljay alasizba?.
Muǵallimnin ozin estetikaliq-emotsionalliq jaqtan basqara aliwi sabaq protsessindegi ozgerislerge zeiimlilik, tapkirliq penen itibar berip, sabaqti klasstin qiziǵiwshiligina, kewil koshinakarap uyimlastira aliwina baylanisli boladi.
Muǵallim oqiwshilarina mudami isshen tasir jasay aliw kabiletine iye boliwi kerek. Sonday ustaz gana oqiwshilardi ozine eliktirip, olardin minez-qulqinin is-háreketinin bagdarin aniklay aladi. Egerde muǵallim oz-ara qatnasta belgili bir maqsetke bagdarlangan ozinin aldina tasir korsetiw waziypasin qoymasa, Pedagogikaliq ameliyatta kobirek ushirasatugin ayirim kemshilikler payda boladi. Olar tomendegilerden ibarat;
-Balalardin oz-ara qarim-qatnasin qatnasiwshi eknligin onin bugingi jagdayin bilmew.
-Muǵallimnin jumis basitiliginan kop narsege ulgermewi, asigisligi.
-Klasstin yamasa balalanin psixologiyaliq jagdayin ozinshe naduris uyreniwne baylanisli olardi kate tusiniw. Muǵallimnin “ozin uslap biliw” kabileti de boliwi kerek. Adamnin bul qasiyetin emotsianal’liq turaqliliq dewge boladi. Usigan baylanisli jas muǵallimler hár sapari sabaqka kirerde ozine tomendegi sorawlardi berip korse makul boladi?. Sabaqta ózińdi barxa jay paraxat, sabirli tuta alasanba? .Kewil kuyin balalar menen qatnasta kewilli me, koterinki me? Jumis barisinda adettegidey jiynakli hám diqqattlisan ba? Pedagogikaliq is-hárekettin hár qanday jagdayinda ozinnin tasirleniwindi basqara alasan ba?
Balalarga, kasipleslerine barkulla diqqattli hám xak kewillisen be?
qanday da bir Pedagogikaliq jagdayda Ózińdi jaqsi uslay alǵanina ekileniwge tuwri keldime?
Ozinnin kutilgin keletugin jaman adetlerin bar ma?
Muǵallimnin sheberligi kanshama artkan sayin onin tasir jasaw mumkinshiligi keneyip, oqiwshilardin ishki duńyasin tusine aliwi artadi. Unamsiz kemshiliklerden qutiliw ushin hár bir pedagog turaqli turde ózin-ózi tárbiyalap, oz ustinde mudami islep bariwi kerek. Ózin-ózi tárbiyalap ozinin anik logikaliq duzilisine iye.
Ózin-ózi tárbiyalaw maqsetleri. Olar jamietlik maqsetler tarepinen basqarilip bir qiyli siyasiy ideyaliq, adep-ikramliq, kasip miynet, estetikaliq h.t.b. bagdarlarga iye.
Mazmuni hám waziypalari. Ózin-ózi tárbiyalawdin maqsette erisiwi jolindagi minez-kuliq, is-háreketlerin oz ishine kamtiydi. Bular kobinese jeke adamnin psixologiyaliq qasiyetlerine, onin intelektwaliq, emotsional’liq hám ameliy salalarina baylanisli boladi. Ozine-ozi tasir jasaw usillarinin kop turliligi bir neshe metodlar sistemasin payda etedi.
Ózin-ózi biliw hám baxalaw. Adamnin bagdarlaniwshililigi, onin unamli qasiyetleri menen kemshilikleri, kabiletleri menen temperametri ózin-ózi biliw obekti bolip esaplanadi. K.K. Stanislavskiy «Uzliksiz, eriksiz ózin-ózi baklawda adamnin uyrengen urdislerin gana jolga saliwi mumkin, al urdis adetler kop jillar dawaminda turaqli turde btr neshe juzlegen, minlagan marte kaytalangan kiliqlar arqali payda boladi»-dep jazgan edi. Bolajak muǵallimge usinday shinigiwlar juda kerekli. Ozimshilikke berilip, adam oz mumkinshiliklerin joqari baxalap jiberiw jagdaylarida ushirap turadi. Bunday jagdayda pedagog ózin-ózi isendiriw metodin kollanip, ozin “tekseriwdi” taminlewi kerek. Ózin-ózi tekseriw ushin Oqitiwshi tomendegi formulani paydalangani maqsetke muwapiq boladi.
Men tinishpan, sabir takatli hám arkayinman. Menin kewil xoshim jaqsi. Usi sabaqka jaqsi tayarlanaman.Sabaqtin hár bir baskishin tayarlayman. Magan sabaq otiw jenil. Klasstin kewil-keipin sezemen, oni baklayman. Sabaqta barliq oqiwshilardi korip turaman. Men talapshanman. Balalardin kiliqlarin diqqatt penen baklayman.Mektepte islewge tayarman. Ózin-ózin biliwdin jardemi menen adam kush jigerin, ozin jetilistiriwge toliq sarp-langanda gana alga koyilgan maqsetlerin iske asira aladi. Sabaqta otiletugin temanin mazmunim bayanlamay turip kewil xoshinizdi basqalarga otkere aliw, oqiwshilardi ozinizge tartiw menen shugillanin.
Sizin sirtqi korinisiniz, minez-qulqiniz, aytqan sozleriniz bari oqiwshilardi emotsional’liq jaktan ozine tarta aliwi kerek. Klasska kirip salemlesip, oqiwshilarga karap, sabaq-tin temasina baylanisiz bir narseni aytin. Bunin menen siz bugingi kewil keypinizdi qanday ekenin olardin tusiniwine erisesiz. Minez-qulqinizdin logikaliq hám emotsional’liq toliqligin, sabaqtin korkemlik hám pedagogi-kaliq mazmunina juwap beriwin izlen. Ozinizdi barxa baklap barin. Pedagogtin ozinin kemshiliklerin hám jetiskenliklerin biliwi, olardi jeniwge bolgan talaptin payda boliwi ushin jetkiliksiz ekeni jaqsi belgili. Usinday talaptin payda boliwi ushin ozin belgili maqsetke bagdarlaw, erkin rawajlangan, ozine sin koz benen karaw usagan sipat belgileri oǵada kerek. Pedagog Ózin-ózin tárbiyalaw ushin en aweli ozin katal hám edil baxalawi kerek. Albette, hár bir muǵallim oz mumkinshiliklerin esapqa alip, aldina maqset, waziypalar qoyiwi ushin jetkilikli darejede oylawi, aqilǵa muwapiq duris pikirge iye boliwi kerek.
Unamli hám paydali minez-kuliq, is-háreketlerdi adetke aylandiriw arqali muǵallim barxa ozinin minez-qulqin jetkilistire aladi. Adam oz omirine, minez-qulqina singen unamli qasiyetlerdi bekkemlew hám is-háreket-lerine olardin tez-tezden sawleniwinin ulken axmiyetke iye. Adetke aylan-diriwga uyreniw, minez-kuliqtagi azgantayda bolsa payda bolgan unamli ozge-rislerdi alga qoygan maqsetke erisiw ushin izbe-iz paydalaniwdan. Ozinde qandayda bir minez kuliqti qaliplestiriwge erisiw yamasa erispew muǵallimnin mudami oz ustinde jigerli islewine baylanisli boladi. Oqitiwshinin Ózin-ózi tárbiyalawga tayarliq baskishlari:
-Uyreniletugin tayarliq baskishi (maqsetti tusindiriw, axmiyetin baxalaw, oni orinlaw tartibin biliw)
-Emotsional’liq tayarliq (tabisqa erisiw, iseniw, janaliw, oz isine jeke joqari juwapkershilikti biliw)
-Tiykargi tayarliq (tapsirmani tabisli joqarǵi darejede sapali orinlawga tilek, kasipke bagdarlaniwshiliqtin rawajlaniwinin joqarǵi darejesi, oz sheberligin jetilistiriwge háreket)

• 
  erk tayarligi (kesent etetugin narselerden bezip, tinishsizlaniw,