Pedagogikasi

YUSUF XOS HOJIB 
(XI asr)
Yusuf Balasog‘uniy 
Yettisuv 
oikasidagi 
Kuzo‘rda (Balasog‘un) shahrida 1016-1018 villar 
orasida tug‘ildi. Alloma haqida uning «Qutadg‘u 
bilig» asaridan boshqa birorta m a'lumot vo'q.
«Qutadg‘u bilig» - «Baxtga eltuvchi bilim» 
demakdir. Asar turkiy tilda yozilgan bo‘lib, uni 
Vatan, el-yurt madhiyasi deyish mumkin. Asarda 
turkiy xalqlarning davlat tuzilishi, el-yurt farovonligi yo‘lidagi tadbirlar 
talqin etiladi. Dostonning asosiy qahramonlari to‘rt timsoldan tashkil 
topgan. Birinchisi - bosh hukmdor Kuntug‘di, u Adolat ramzi. U 
quyoshdek barchaga barobar nur taratadi. 
Ikkinchisi - bosh vazir 
OytoMdi, 
u Davlat ramzi. Lekin davlat, baxt, omad, boylik doimiy 
emas, ular goh oy kabi to'lishadi, goh hilol singari noziklashib, 
ko‘rinmay qoladi. 
Uchinchisi - hukmdoming yaqin maslahatchisi, 
OytoMdining o ‘g‘li - 0 ‘gdulmish, u aql va bilim ramzi. Boylik, omad, 
baxt, davlat, amal o ‘tkinchi bo‘lsa, aql va bilim doimiydir. T o ‘rtinchisi -
OytoMdi va 0 ‘gdulmishning qarindoshi 0 ‘zg'urmish, u qanoat ramzi. 
Agar jamiyatda, insonda qanoat 
bo‘lmasa oqibati yomon bo‘ladi. 
OytoMdi davlati va boyligiga ishonib qarindoshi 0 ‘zgurmishni 
eslamaydi, aql va bilim egasi 0 ‘gdulmish aksincha, u haqida hukmdorga 
xabar beradi.
Y usuf Xos Hojib ushbu asarida goh mutafakkir, goh muarrix, goh 
zukko olim, goh hassos shoir obrazida ko‘rinadi, shuningdek, o ‘z 
vatanining fidoiy oshig‘i, o ‘z elining sadoqatli farzandi sifatida 
namoyon bo‘ladi.
«Qutadg‘u bilig»- ta'lim va tarbiya, axloqodobga oid pedagogik 
darslikdir. Asardan keltirilgan quyidagi misollar buning yorqin dalilidir: 
Bilimni buyuk bil, uquvni ulug‘,
Shu ikkov ulug‘lar kishini tyliq.
- 
Yana bir hikmat bor: Hazrati odam- 
Bilim, aqlu idrok sabab muhtaram.
26

---

Kishi so‘z tufayli bo‘ladi malik,
Ortiq so‘z bu boshni etadi egik.
Tilingni avayla - omondir boshing,
So‘zingni avayla uzayar yoshing.
Dono maqtov olar, nodon-chi, so‘kish,
O ’zing o ‘yla, senga ma'qul, qaysi ish?
- Agar bo‘ Isa ezgu yomonga ulfat,
Yomondan ko‘ra ko‘p keltirar kulfat.
Quyida allomaning pedagogik qarashlari va tarbiyashunoslikka oid 
asarlaridan misollar keltiramiz:
- Quyosh nurlarini berkitib bo'lmaganidek, haqiqatning chirog‘ini 
ham so‘ndirib bo‘lmas.
Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo‘l, laoqal 
ilmni tinglab eshitadigan bo‘l, biroq to‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga 
uchrab halok bo‘lasan.
- Ahmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi, bamisoli tumov kishi 
gulning hidini sezmaganidek.
- Agar tilingning ortiqcha so‘zlashiga ega bo‘la olmasang, unda 
tizgining jilovini shaytonga topshirgan bo‘lasan.
- Kimki baxt-iqbolli, soliq kishilaming etagiga yopishsa, u albatta 
murodu maqsadiga erishib, xayru baraka topar.
AHM AD YASSAVIY