Pensiya ta’minoti. Keksayish

AUDITNING STANDARTLARI

Reja:

• Audit.
• Auditorlik faoliyati va standartlari.
• Audit milliy va xalqaro standartlari.

Audit – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xoʻjalik faoliyatini tekshirib borish, ular hisobotini ekspertizadan oʻtkazishdir.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va respublikamizda bozor iqtisodiyoti asoslarini mustahkamlashga yo'naltirilgan islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida bank-moliya tizimi va xususiy tadbirkorlik sektori barqarorligini ta ’minlovchi audit tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, m ustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini samaradorlik va unum dorlik ko'rsatkichiariga asosan baholash, korxonalar boshqaruv va moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq muammoli m asalalar yuzasidan asosli tavsiya hamda yo'nalish berishda zamoiiaviy mustaqil auditning xizmati beqiyos. Bu esa milliy iqtisodiyotning xususiy sektori rivojida, shu jum ladan, xususiy tadbirkorlik va moliyaviy munosabatlarini qo'llab-quw atlash hamda mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Auditorlik faoliyatining milliy iqtisodiyotda tutgan m uhim o ‘rnini inobatga olib, mustaqillik yillarida respublikamizda tashqi auditorlik faoliyati tizimini yanada lakomillashtirish va rivojlantirishga katta e ’tibor qaratib kelüimoqda. Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining « 0 ‘zbekiston Respublikasida xizm at k o ‘rsatish va servís sohasini rivojlantirishnijadaUashtixishchora-tadbirlarito‘g‘risida» gi 17. 04. 2006- yil PQ-325-sonli qaroriga asosan auditorlik sohasida faoliyat yuritayotgan yuridik shaxslar uch yil muddatga darom ad (foyda) solig‘i va yagona soliqto'lovi to'lashdan ozod etildi1 ham da « 0 ‘zbekiston Respublikasida 2010 yilgacha b o ‘lgan davrda xizm at ko'rsatish va servís sohasini rivojlantirishni jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora — tadbirlar to‘g‘risida» gi 21.05.2007-yil PQ-640-sonli qarorlariga asosan m ikrofirm alar va kichik korxonalar uchun belgilangan sohq imtiyozlariga am al qilish muddati 2010-yilning 31-dekabriga qadar uzaytirildi.2 Mustaqillik yillari davomida auditorlik faoliyati rivojiga alohida e’tibor berilmoqda. Bu sohada faoliyat yuritayotgan tashkilotkrga hamda auditorlik faoliyati nazariy asoslarini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy izlanishlar ohb borayotgan olirn-tadqiqotchilarga keng imkoniyatlar yaratilmoqda.
Respublikamizda auditorlik faoliyatini tashkil etish va o'tkazish uslubiyati auditorlik faoliyatining xalqaro amaliyoti va tajribasiga asoslanadi. Ammo auditni sam arali tashkil etishda faqatgina audit uslubiyati emas, balki auditning huquqiy asoslari ham m uhim roi o ‘ynaydi. Bu borada respublikam izda bir qator amaliy ishlar bajarilm oqda. Xususan, m ustaqillik yillarida respublikamizda auditorlik faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab beruvchi quyidagi m e’yoriy hujjatlar qabul qilindi: - «Auditorlik faohyati to‘g‘risida» gi 0 ‘zbekiston Respublikasi qonuni. 1992-yil 9-dekabr, Toslikent sh.; - Yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida» gi 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunini kuchga kiritish to‘g‘risidagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori. 2000-yil 26-may, Toshkent sh.; - «Moliyaviy nazoratni o ‘tkazish va xo‘jalik hayotiga auditorlik shaklidagi nazoratni tatbiq etish to‘g‘risida» gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 1993-yil 3-maydagi 198-son qarori; - «Auditorlar va auditorlik firmalarini Davlat ro‘yxatidan o'tkazish N izom ini tasdiqlash to ‘g‘risida» gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 1993-yil 17-iyundagi 293-son qarori; - «Yuridik shaxslarga 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi maxsus ruxsatnoma (litsenziya) berish tartibi to‘g‘risidagi Nizom». 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirügi tom onidan 1993-yil 10-mayda 41-son bilan tasdiqlangan. - «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlarining aham iyatini oshirish to ‘g‘risida» gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 22-sentyabrdagi 365-son qarori; - «Auditorlarga malaka sertillkatini berish to‘g‘risidagi Nizom». 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirügi tom onidan 2000-yil 13- oktyabrda 977-son bilan ro'yxatga olingan; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16- oktyabrdagi 215 — son qaroriga 2-Ilova - «Korxonalardagi ichki audit xizm ati to‘g‘risidagi Nizom».
Auditorlik faoliyati standartlari — auditorlik faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari va asoslarini tartibga soluvchi, shuningdek, auditorlar uchun tekshiruv o'tkazish borasidagi o‘z majburiyatlarini amalga oshirishlariga yordam berish maqsadida qabul qilingan um um iy qonun — qoidalar tizimidir. Tekshiniv davomida auditorlik standartlariga amal qilish teksliiruvning yuqori sifath o'tishi va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Standartlar asosida auditorlar faoliyati sifat nuqtayi nazaridan baholanadi. Standartlar audit tekshiruviga um um iy yondashuvni, tekshiruv ko'lam ini, xulosa turini, tekshiruv uslubiyatini va bu soha vakil lari amal qilishlari lozim bo‘lgan qonuniyatlami belgilab beradi. Iqtisodiy rriuhitning o‘zgarishi asosida um um iy standartlaiga tuzatishlar, qo‘shim chalar kiritilishi mumkin. Agar auditor tekshiruv davomida bu standartlardan chetlashsa, buniug sabablarini asosiab bera olishi kerak. Shuni ta’kidlash lozimki, auditorlik standartlari auditor faoliyati to‘g‘riligini um um iy belgilab bersa-da, auditor tom onidan qo‘llanilgan barcha uslubiyatlar, am aliyotlaming to‘g‘riligini anglatmaydi.
Standartlarnmg aham iyati quyidagilarda o ‘z ifodasini topadi:
- audit tekshiiuvining yuqori sifatini ta’minlaydi;
tekshiruv jarayonida fan yangihklarining tatbiq etilishiga asos yaratadi;
- foydalanuvchilarga audit tekshiruvi jarayonhii tushunish imkonini beradi;
- davlat organlari tom onidan tekshiruv ustidan nazorat ohb borish zanuiyatini bartaraf etadi;
- auditor uchun m ijoz bilan o'zaro ishonchga asoslangan munosabat olib borishga im kon yaratadi;
- audit tekshiruvi jarayonida alohida elem entlar o‘rtasida aloqa o'm atish im konini beradi;
- auditoming o‘z bilim va malakasini doimiy ravishda oshirib borishini ta’minlaydi;
- turli auditorlik firm alari ishini sifat nuqtayi nazaridan taqqoslash imkonini beradi;

• audit tekshiruvini soddalashtiradi va boshqalar.

Ammo audit standartlari butun tekshiruv jarayonining barcha jabhalarini qamrab ohnaydi. Bu standartlarda audit nazariyasi va amaliyoti qisqa va lo‘nda ko‘rinishda umumlashgan. U lar auditorlik faohyatining uzoq yillar davomidagi amahyoti jarayonida auditorlik iaoliyatiga nisbatan talablarga javob berishini isbotlash asosida um um qabul qilingan standartlaiga aylandi

Turli mamlakatlar iqtisodiyotida bozor munosabatiaxining rivojlanishi, integratsiya jarayonining kengayishi, bir qator auditorlik lirm alarining xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi firmalarga aylanishi kabi jarayonlaming ro‘y berishi auditorlik faoliyatini xalqaro miqyosda birxillashtirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu zaruriyat asosida 1977-yilda tashkil etilgan Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi qoshida Xalqaro audit amaliyoti qo‘mitasi (International auditing practices com m ittee) tashkil etildi. Bu qo‘mita tom onidan tayyorlangan standartlar audit amaliyotini xalqaro miqyosda birxillashtirishga qaiatilgan. Ammo bu standartlar turli davlatlarda turli darajada qo‘llaniladi. Shunga ko£ra ularni to 'rt asosiy guruhga ajratish mumkin: birinchi guruh davlatlar xalqaro standartlami to‘lig‘icha, dastlabki ko£rinishda qabul qiladilar; ikkinchi guruh davlatlar xalqaro standartlami faqatgina kichik o£zgartirishlar kiritish orqaligina qabul qilishlari mumkin; uchinchi guruh davlatiar xalqaro standart larga o'zgartirishlar kiritishdan tashqari, bu standartlami qo‘llash uchun m a’lum iqtisodiy, siyosiy shart — sharoitlarni yaratish yoki mavjud shart — sharoitlarga o‘zgartirish kiritishlari talab etiladi; to‘rtinchi guruh davlatlarda xalqaro standartlam i qo‘llash shu m am kkatning milliy mentaliteti, psixologiyasiga bo‘gliq.Shu sababli, ko'pgina davlatiar milliy standartlami ishlab chiqish va xalqaro standartlam i qo‘llash jarayoniga ehtiyotkorlik bilan yondashadilar. M isol uchun, Kanada, Buyuk Britaniya, AQSH kabi davlatlarda milliy auditorlik standartlarini ishlab chiqish jarayonida xalqaro standartlarning faqatgina ba’zi elementlariga murojaat etiladi. Avstraliya, Braziliya, Niderlandiya kabi davlatlarda esa milliy auditorlik standartlari to‘lig‘icha xalqaro standartlarga asoslangan holda tuziladi. Respublikamizda auditorlik faoliyatining milliy standartlarini ishlab chiqish jarayonida ham xalqaro standartlarga amal qilinadi. Malayziya, Singapur, Nigeriya kabi davlatlarda esa milliy standartlar tuzilmagan va ularda auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari milliy standart sifatida qabul qilinadi.