Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

“Уларнинг қалблари бору, англай олмайди-
лар, кўзлари бору, кўролмайдилар, қулоқлари 
бору, эшитмайдилар. Улар чорва кабидирлар, 
йўқ, улар (беақл, бефаҳмликда) чорвалардан 
ҳам баттардирлар. Ана ўшалар ғафлатда қолган 
кимсалардир” (Аъроф-179).
3
Инсонлар ҳаётда узоқ умр кўриши, хоҳиш-истак-
ларга чулғаниб яшашлари мумкин ва бу кечмиш та-
биийдек гўё, бироқ улар ўз нафсини, яъни ўз зоти-
ни умуман танимасдан умргузаронлик қилишлари 
ҳам мутлақ ҳақиқат. Шунинг учун одамга нафснинг 
қилиқлари, характери, эҳтиёжлари ва уни тарбия-
лаш йўллари ўргатилиб борилган. Бинобарин, уни 
ҳадисда фақатгина нафсгагина хос характерга эга 
бўлган “йўлдош”га ўхшатилишида чуқур ҳикмат бор. 
Зотан, нафс инсонга абадий ҳамроҳ, омонат йўл-
дошдир. Бу истиорага унинг инсон билан абадий 
биргалик, ажралмаслик жиҳатлари асос қилинган. 
Инсоннинг нафсга эҳтиёжи бор. Чунки унинг тарки-
бидаги иссиқлик, олов инсонни шаҳватга етаклайди. 
Иштаҳа қиларкан, инсон ейди, ичади, ҳаракатлана-
2 
Яссавий, Хожа Аҳмад. Девони ҳикмат. – Тошкент: Нав-
рўз, 2018. – Б. 201. 
3 
Қуръони карим маънолари таржимаси. Мансур, Аловуд-
дин. – Тошкент: Чўлпон, 1991. – Б. 141.

---

104
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
ди ва ҳоказо. Шу сабаб шаҳватга берилиб, оила қу-
риб жуфтлашади, ўрчиб кўпаяди. Балки унинг яра-
тилишидан мақсадлардан бири ҳам шу десак хато 
бўлмас: “Бир йўлдошларингиз ҳақида нима дейсиз-
ларки, агар сизлар уни икром қилсаларингиз, раҳм 
кўрсатсаларингиз, едириб-ичирсаларингиз, (у эса) 
сизларни ёмонликка чорлайди, агар унга бепарво 
бўлсаларингиз, кийимсиз, оч, чанқоқ қолдириб, чар-
чатсаларингиз, яхшиликка чорлайди”. Дейишди: 
“У – ер юзидаги энг ёмон йўлдош”. Дедилар: “Мени 
ҳақ билан юборган Зотга қасамки, бу сизларнинг 
ичларингиздаги нафсларингиздир”
1
 
Яссавийнинг яна бир тизмасида нафс кофир, яъни 
куфр келтирувчи сифатида талқин этилган. Куфр сўзи 
луғатда иймоннинг зидди бўлиб, “ёпмоқ”, “кузатмоқ”, 
“сақламоқ” маъноларини ифодалайди. Иймонсизга 
кофир дейилишининг асл сабаби – ҳақнинг устини 
ёпиб, ҳақиқатни яшириб сақлагани учундир. “Куфр 
– Аллоҳ таолонинг илоҳий ваҳдонияти ва сифати 
улуҳиясини, жаноб Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу 
алайҳи васаллам) пайғамбарлигини ёки шариатини, 
ислом дини ақидасини инкор қилишдан иборатдир”.
2
Мисрада Азозил исми келган бўлиб, шоир бу ерда 
истиорали сифатлаш санъатини қўллаган ва бу усул 
воситасида нафсни кофирга ўхшатган, кофир нафсни 
эса шайтонга қиёслаган. Зотан, шайтон итоатдан бош 
тортиб, куфрга юз тутди. Ҳазрат султон Аҳмад Ясса-
вий қуйидаги ҳикматларида шайтонлик, яъни ҳақни 
яшириб, уни тан олмаслик, итоат этмасликни ушбу 
истиорага асос қилиб олган. Демак, куфр ва инкор 
баднафс билан шайтонни туташган жойи:
Шайтон лаин йўлдан урди, ҳолим табоҳ,
Йиғламайму нафсим мани қилди ҳаво.
Олам бори босиб ўтса мани, раво,