b Evolyiision tushunchalarning paydo bo’lishi.
• v ' asr yarmiga kelib, Yevropa mamlakatlarida feodalizm o*rniga burjuaziva о imivati о rnaiildi. Natijada sanoat markazlari, virik shaharlar bunyod ctildi, an.
w ... iinniM*. /c* i- , <
,, '|4°j^n*irish uchun. avvalo. ma’lum bo’lgan o*simlik va hay von iu' ,лмП1, 17741 c l,y°j* luglildi. Bu masala bilan mashhur shvcd olimi Karl } s ,ug ullandi. U 10 mingdan ortiq hay von lurlarini tavsiflab bcradi.
*
biologiyamng juda ko'p sohalari Mali rivoj lanmagan cdi. Shu sababli K. Linney
o simlik va hayvonlarning ayrim belgi larigagina asoslangan holda sun'iy sistema tuzishga muvoff aq bo‘ldi. U barcha o‘simliklami changdonlari soniga, changli iplaming uzun-qisqaligiga va birla shishiga qarab 24 sinfga, hayvonlarni tuzilishiga ko'ra 6 sinfga bo‘ldi. Buning oqibatida kelib chiqishi, qon-qardoshligi yaqin bo4lgan organizmlar boshqa-boshqa sinfl arga, aksincha, kelib chiqishi, qon-qardoshligi liar xil organizmlar bir sinfga birlashtirildi. K.Linney o‘simlik va hayvon turlari 0‘zgarmaydi, degan fi kr bildirgan. Uning tomonidan tuzilgan sistema sun'iy bolsa-da. biroq mazkur faoliyat keyinchalik organik olamni atrofl icha o‘rganishga imkon berdi. K. Linney ishlaridan so‘ng botanika, zoologiya fanlari tez sur’atlar bilan rivojlandi. Organik olam cvolutsiyasi haqidagi naza riyani birinchi maria fransu/ tabiatshunosi Jan Batisi Lamark (1744 1829) yaratdi. IJ «umurtqa sizlar» va «biologiya» atamalarini fanga birinchi bo‘lib kiritdi. Lamarkning evolutsiyaga doir fi krlari «Zoologiyaga kirish», (1801) va «Zoologiya falsafasi», (1809) nomli asarlarida bayon etilgan. Lamark turlar o‘zgarmaydi, degan g‘oyaga tanqidiv ko'z bilan qaragan va evolutsion ta limotni targcib qilgan. Lamark fi kricha, sinf, turkum. avlod, tur kabi sistematik katcgoriyalar sun'iy, real emas. Tabiatda faqat individlar real deb hisoblagan. Lamark hayvonot olamining tabiiy sistematikasini yaratishni o‘zoldiga maqsad qilib qo'ygan va shu sababli organizmlaming qon-qarindoshligiga asoslangan klassifi katsiyani ilgari surgan. U barcha hayvonlarni 14 sinfga ajratgan. Ulardan 4 ta sinf umurtqalilarga. 10 ta sinf umurtqasizlarga tegishiidir. Hayvonlarni ovqatlanish, qon aylanish, nafas olish va ner\ sistemasiga qarab 6 bosqichga ajratdi. Olim hayvonlar quyi bosqichdan yuqori bosqichga ko'tarilar ekan, qayd etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e'tirof etdi. L organizmlarni sistemaga solish ustida ishlar ekan. tuzilishiga qarab ularni tartib bilan joylashtirish mumkinligini aytgan. Lamark fi kricha, sodda mavjudotlar oV-oVidan anorganik tabiatdan paydo bo‘lad i. Keyinchalik tashqi muhit ta’siri ostida o'zgarib, davrlar o'tishi bilan murakkablashib, tuzilislii yuksak bolgan organ izm larga aylanadi. Turlar ozgarishida vaqt asosiv omil silatida muhim ahamiyatga ega. Ular muhit sharoitiga muvo.fi q o’zgaradi. Lamark muhit ta'siriga javob reaksiyasiga qarab, barcha organizmlarni guruhga bolgan. Birinchi guruhga o‘simliklar, ikkinchi guruhga sodda hayvonlar. uchinchi guruhga nerv sistemasi rivojlangan hayvonlarni kiritdi. Tashqi muhit organ izm larga bcvosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tashqi muhit o'simliklar va luban hawonlarga bcvosita ta'sir koTsatadi. Nerv sistemasi rivoj langan havvonlarga esa muhii'bilvosiia ta’sir etadi. Muhitning uzoq davom eigan 0‘zgarishi hayvonlar hayotiga ta’sir etib, avval ularning talabim o'zgartuadi. lalabmng o‘zgarishi esa shu talabni qondirish maqsadida qilingan harakatlarning o‘/garishiga olib keladi. Вundav sharoit davom etsa hayvonlarning xulq-atvon i^
tur*
moddalar kamroq kclishi wo».. — —— -
Ortranlarmiia mashq qilmasligi ular degnulais.yasi (soddalashuv)ga va yo q
navi oil
kctishiga sabab bo'ladi. Olim organ,к olam evoluts.yas, haq.dag, чо1--.п bo'lsa-da. lekin evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchlari yashash' uchun kurash labiiy tanlanish ekanligini bila olmadi. Uiologiya fan! rivojiga fraiis,,/ 0|im" jorj Кvuvc ham katta hissa qo‘shdi (87-rasm). U morfologiya, anatomiya, sisiemaiika palcon tologiya sohalarida tadqiqot olib borgan. Kyuve mulohazasiga ko‘ra har qanday lirik mavjudot bir butun sistema bo'lib, uning organlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Shunga ko'ra, hayvonning bir organi, masalan, ovqat hazm qilish organining o'ziiarishi u bilan aloqador bo'lgan boshqa organlarning ham o'zgarishiga olib keladi.
J. Kyuve ilgari surgan mulohazaga binoan har bir hayvon turi o‘zi yashaydiean muhitga muvofl q ravishda yaratilgan va о zgarmasdir. Shu bois, hayvonlarda hech qanday o'zgarish sodir bo'lmaydi. Kyuve o'zi kashf qilgan korrelatsiya prinsipini hayvonlar sistematikasiga ham tatbiq etdi. U K. Linneydan farqli ravishda hayvonlarni sisteniaga solishda nerv sistemasi tuzilishiga e'tiborni qaratish lozimligini aytdi. Nerv sisiemasi tuzilishiga qarab olim barcha hayvonlarni 4 ta guruh (tip) ga ajratdi. Bular: umurtqalilar, molluskalar, bo‘g‘imlilar, shu’Ialilar. Qazilma holda saqlangan hayvon va o'simliklar to'g‘risidagi paleontologiya fani rivojlanishida Jorj Kyuvening xizmatlari nihovatda katta bo'ldi.
Bargning tashqi tuzilishi Oddiy va murakkab barglar. Novdada barglarning joyiashuvi.
Barg novdaning bir qismi bo3lib, o'simliklardagi muhim hayotiy jarayonlar (fpto - si n tez) asosida organik moddalar hosil qiluvchi. suvni bug'latuvchi va nafas oluvchi asosiy vegctativ organi. Barg, asosan ikki qismdari: barg yaprog'i va barg bandidan tashkil topgan . Ayrim o'simliklar barg bandining pastki qismida von bargchalar ham bo'ladi. Ba'zi o‘simliklarning bargi bandsiz bo'ladi. Bunday barglar bandsiz barg dcyiladi. Barglar poyaga yoki novdaga. odatda, barg bandi bilan bi rikadi. Bandsiz barglar poyaga yap rog‘ining pastki (ostki) qismi bilan birikadi (46- rasm). Bandli barglar tabiatda ko'p tarqalgan. Masalan, olma, orik, nok, terak, yong’oq. anjir, tok, bod ring, qovun kabi mevali va poliz ekinlari, manzarali o'simhklaming bargi bandli; lola, shirach, gul safsar, bug'dov. niakkajo‘xori, arpa, sholi kabi o'simliklarning bargi bandsiz bo'ladi. Ko'pchilik o'simliklarning bargi va bargchatari aniq ko'rinib turadigan va ko'z bilan ko'rib bo'lmaydigan tomirli bo'ladi. Odatda, ular bargning orqa tomonida yaxshi ko'rinadi. Tomirlar barg bandidan bargga
Jib shoxlanadi. Shu tomirlar tufayli barg mustahkam bo'ladi. ^
Su\da hamda quruqlikda yashovchilarning ko*payishi, rivojlanishi va xilnia- xilligi.
luxuflj. qo'yishi, Ko'klam kclib, kunlar isiy boshlashi bilan baqalar qishki karaxtlik lolaiidan chiqib, suv havzalari yaqinida o/iq axtara boshlaydi. Urchish pa> 1 yaqinlashgan say in erkak baqalaming baland ovoz bilan say rash i avj oladi.. Urg aqal.ii suvga lash lagan tuxumlariga erkak baqalar urug* suyuqlig‘«W 10 ,,?nin<' •Ha >aqa 5 000 10 000 tagacha tuxum qo'vishi mumkin. Urug'langan uim- 4° » о rtib. tiniq yopishqoq shilimshiq parda hosil qiladi. 1 uxumning us qoramhr tusda bo‘lganidan quyosh nuri ta'sirida yaxshi isivdi. 1 uxumlar sun ,
p-to p bo*lib qalqib yuradi. . r ^rasm).
j-^ajiishi Urug*langan tuxumdan lichinka (itbaliq) rivojlanib chjqadi I kkj ^Odliqnmg ko4inishj mayda bal. o.xshauji_ ljmng u/ljn va keng dun ^
vonidu joylashgan ikki tutam tashqi jabralari ho‘ladi. Rivoilanean ... i • • u ,
halqum devorida joylashgan ichki jabralar bilan almashinadi. Itbaliqninu yuraii ikki * kamerali, qon aylamsh sistemasi ham bitta doiradan iborat. Tanasining ikki yonida von chiziqlan bo‘ladi. I uxumdan ch.qqan itbaliq dastlab tuxumdan qolgan o/iq moddalar hisobiga yashaydi. Keymroq u mayda suv oMIari, bir hujayrali hayvonlar va suv o‘tlari sirtiga yopishgan tiirh mikroorganizmlar bilan oziqlana boshlaydi. Rivojlanish davomida dastlab lining orqa oyoqlari, so‘ngra oldingi oyoqlari paydo boMadi; jabrasi o‘pka bilan almashinadi. Qon aylanish sistemasi organlari ham qayta quriladi. *
Yosh baqa suv yuzasiga koMarilib, atmosfera havosi bilan nafas ola boshlaydi. Dumi asta-sekin yo‘qolib ketishi bilan itbaliq yosh baqaga aylanadi va quruqlikka chiqadi. Yosh baqalar uch yildan keyingina voyaga yctadi va urchiy boshlaydi.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning xilma-xilliqi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarga 4 000 dan ortiq tur kiradi. Ular dumsizlar (baqalar. qurbaqalar) va dumlilar (tritonlar. salamandralar) turkumlariga ajratiladi. Dumlilar O'rta Osiyoda uchramaydi. Ulardan eng yirigi Janubi-Sharqiy Osiyoda tarqalgan gigant salamandraning uzunligi 1,7 metrga yctadi. 0‘zbekiston hududida dumsizlardan ko'l baqasi va yashil qurbaqa keng tarqalgan. Yashil qurbaqa baqaga nisbatan ancha у Irik, rangi och yashil yoki kulrang, terisida sassiq oqish zaharli suyuqlik ishlab chiqaradigan bezlari bo'ladi. IJ kunduzi kemiruvchilar inida, daraxtlar ildizi va to'nkalar ostida, ycrtoMalarda bekinib yotadi. Faqat kechqurunlari ovga chiqadi. Uning orqa oyoqlari nisbatan kuchsiz boMganidan o'rmalab yoki qisqa-qisqa sakrab yuradi. Qurbaqaning terisi dag‘alroq, o‘pkasi nisbatan yaxshi rivojlangan. U kechqurunlari qurillab sayraydi. Qurbaqa faqat ko'payish davrida suvga tushadi. U koMmak suvlar va hovuzlarga marjon shodasiga o‘xshab tizilgan tuxumlarini qo‘yadi.
Birifctinivchi ю’Ч'та n«M »« '»>«■ О™ «, „
л 1 n S к ul !n»^q'i s?.rtM us к u 1 tVqimasi uch xil bivladi: ko*ndalang-targ*jl, si||iq l0,
va yurak muskullari. Muskul hu.ayralanda m.ofibnl tolachalar bo'lib, ular lolasininc qisqarish-yozilish xususiyat.m la mmlayd, Ко ndalang-targ‘il, ya’nj skc,c( muskullari odam tanasining tashq. sohasida joylashib, suyaklarga birikib ,ura Shuning uclnin ular skelet muskullari deb ataladi. Skelet muskullarining harakati odam ixtivoriua boo’liq. Shuning uchun biz qo‘l, oyoq, bosh kabi organlarimi/. bilan hohlagan harakatni bajaramiz. Muntazam ravishda jismoniy mashqlar bilan shugullanilsa, skelet muskullari yaxshi nvojlanadi. Silliq lolali muskullar hujayrasi duksimon shaklda, tolasi juda kalta 0,1 mm atrofida. liu muskullarning hujayrasida bitta yadro va siloplazmasida qisqaiish xususiyatiga tga bo Igan kalta mioflbri! idchalari bo'ladi. Silliq muskullar nafas olish organlari, oshqozonichak, sivdik
qisqarib-L. . „r
ko‘ndalang-targ‘il muskullarga o‘xshasa ham, lekin birrnuncha murakkab tuzilgan bo'ladi. Ish faoliyati jihatidan silliq muskullar singari odam ixtiyoriga bog‘liq cmas. Muskul to‘qimasining asosiy xususiyati qo‘zg‘aluvchanlik va qisqaruvchanlik hisoblanadi. Muskul to'qimasi nerv sistemasidan kelgan ta’sir natijasida qo'zg'aladi va unga qisqarib javob beradi.
Nerv to'qimasi. Nerv to'qimasi bosh va orqa miyani tashkil etib, sezuvchi va harakallanuvchi nerv tolalari orqali organi/mning bareha to'qima va a'zolari ishini boshqaradi. Nerv to'qimasi nerv hujayrasi, ya'ni neyron va neyrog/iyadan tashkil lopgan. Werv hujayrasi (neyron) bajaradigan vazitasiga ko'ra ikki xil: sezuvchi va harakatlantiruvchi bo'ladi. Neyron har xil shaklga cga (doirasimon, yulduzsimon. oval, noksimon va hokazo). Uning hajmi ham turlicha (4 130 mikrongacha) bo'ladi. Boshqa hujayralardan farqi shundaki. unda membrana. sitoplazma va yadrodan lashqari. bitta uzun va bir nechta kalta o'simialar ham bor. Uzun o‘simtasi akson, kalta o'simtasi dencirit deb ataladi. Sezuvchi nevronnins» uzun o'simtalari bosh va orqa • * ^ л e miyadan chiqib, tananing barcha lo'qima va organlariga boradi va ulardan ta'sirlarini qabul qilib. markaziy nerv sistemasiga o'lkazadi. Harakatlantiruvchi neyronning uzun о simtalari ham bosh va orqa miyadan chiqib. tananing skelet niuskullariga, ichki organlaming silliq muskullariga va yurakka borib. ulaming harakat lan ish in i boshqaradi. Nerv hujayralarining kalta o'simtalari orqa bosh miyadan tashqariga chiqmaydi, ular bir hujayrani uning atrofidagi boshqa nerv hujayralari bilan bog lab luradi. Nerv to‘qimasining asosiy xususiyaii qo'zg‘aluvchanlikdir. Tashqaridan berilgan ta sir natijasida nerv hujayrasi qo'z.g'aladi va ta'simi ish bajaruvchi organga uzaiadj. NeymgHya Bu ham nerv to'qimasining larkibiga kiruvchi hujayra bo'lib, orqa va bosh miya nerv hujayralari atrofida joylashadi, nerv hujayralarini oziqlantirisn vaziTasini bajaradi.
Or«nnlar. Ma lum funksiyani bajarishga moslashgan turli xil hujayralar va to to*plaini orga/mi tashkil qiladi. Har bir organ odam organizmi uchun muhim bo У amq| bii vazilani bajaradi. Masalan, yurak organizmda qon aylanishini ta min • 0 p alardagi alveolalarda gaz almashinuv jarayonining o'tishi orqali or^an*l' aicia hujayra va to‘qimalari kislorod bilan la’minlanadi. Buyraklar esa or^ . mo da Jar a I mash in и vi natijasida hosil bo'lgan qoldiq moddalarni qondan ajf^
Organlar sistemasi. Bir xil vazifani bajaruvchi bir ncchla organlar majmuasi orgMw sistemasi deb ataladi. Masalan, nafas olisb organlari sistemasi: burun. halqum. hiqildoq, traxeya, bronxlar hamda o*ng va chap o‘pkalardan tashkil topgan.
Organ izm. Viiqorida aytilganlardan ma’lumki, odam organi/mi murakkab biologik sistema bo*lib, u hujayralar, to*qimalar, organlar va organlar sistemasidan tashkil topgan. Organizm ncchog‘liq murakkab tu/ilganligiga qaramay, uning barcha to'qima va organlari bir-biri bilan uzviy bog4langan holda ishlaydi. Bu bogManish nerv va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. Shuning uchun odam organi/mi, uning barcha hujayra, to'qima va organlari bir butun deb ataladi.
5. Ekologik omiliar.
O'simlik va hayvonlarga atrof-muhit omillarining la'sirini okrganish haqidagi dastlabki fikrlar qadimgi yunon faylasuf olimlarining asarlarida aks etgan. X XII asrlarda 0‘rta Osiyoning ulug* allomalari al-Xorazmiy, al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino asarlarida Yerning tuzilishi, dorivor o‘simliklar, hayvonlaming yashash joylari haqida ma'lumotlar berilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur o'zining «Boburnoma» nomli tarixiy asarida 0‘rta Osiyo va Hindistonning turli o‘simlik va hayvonlari. ularning tarqalishi, ko'payish davrlari haqida ko‘pgina ma'lumotlar keltirgan. Tirik organ izm laming yashash muhitini batafsil va chuqur o‘rganish XIX XX asrlarda boshiandi. Atrof-muhitning jonli organizmlar hayotiga ta'sirini o'rganishni nemis olimi Aleksandr Gumbold boshlab berdi. U birinchi bofclib o*simliklar hayotida muhit omillarining ahamiyatini o'rgandi. XX asming boshlarida botanika. zoologiya va boshqa tabiiy fanlarda ekologiya yo'nalishi shakllandi. Asta- sekin tabiatni o'rganishga ekologik vondasbuv katta ahamiyat kasb eta boshladi. Bir qator mamlakatlarda ekologik muammolarni keng qamrab oluvchi asarlar chop etildi. Ekplogiyaning rivojlanishida ingli/ olimi A.Tensli shakllantirgan ekotizim konsepsiyasi va rus olimi V.N.Sukachev ilgari surgan biogeotsenoz nazariyasi muhim o'rin tutadi. XX asming 70-yillaridan boshlab insonning tabiatga ta'siri kuchayishi tufayli ekologik muammolar muhim ahamiyat kasb eta boshladi, «ekologiya» atamasi ham nisbatan kengroq ma'noda qo'Ilanila boshiandi.
Biosfera haqida lushuncha.Chegaralan, larkib., biomassas,
Biosfera „■'buncliasi. Biosfera darajasi sayyoram.zdag, barcha link organizmlar va ulamina yashash muhi.ini qamrab olgan yaxht sistema h.soblanad,. Yerda hayotning paydo bo lishi va rivojlanishi b.osfera tark.b. va struk.urasming shakllanishiga olib keldi. Ekologik nuqtayi nazardan b.osfera Ycr sayyorasidagi barcha ekosfstemalami hirlashtiradigan. to'xtovs.z moddalar va energ.ya almashinuvi
sodir bo4ladigan global ekosistemadir. r.*j
Biosfera darajasining xususiyatlari. ...
Hayotnina bar bir darajasi o‘ziga xos tarkibi. xususiyatlan, qonumyatlari bilan tavsiflanadi.^Bu jihm&an biosfera darajasi hayotning eng murakkab tuzilgan, eng yuqori darajasi hisoblanadi. Biosfera darajasining komponentlari, ya'ni tuzilish birligi
biogeotscnozlar sanaladi.
Biosfera ehcgaralari. Biosfera ma’lum chegaralarga ega bolib. bu ehegaralar hayotni ta'minlovchi shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Hayotni ta’minlovchi shart- sharoit larga tirik organizmlar hayol faoliyati uchun qulay harorat, yorugMik, yetarli miqdorda suv, kislorod, karbonat angidrid gazi va boshqa mineral moddalarning mavjudligi kabilar kiradi. Bu shart-sharoitlar Yer sharining uchta qobig'i: atmosfera, litosfera va gidrosfera tutashgan joy da yuzaga keladi.
\tmosfera bu Yer sayyorasining gazsimon qobig‘i. Lning hamma qismida ham hayot mavjud etnas, ehunki ultrabinafsha nurlari radiatsiyasi bunga to'sqinlik qiladi. Biosferaning yuqori chegarasi atmosferaning ozon qatlamida joylashgan. U 20-25 km gacha bolib. u yerda 99% ultrabinafsha nurlari vutiladi.
Biosfera larkibiga kiradigan moddalar tasnill. Biosfera bir-biri bilan chambarchas bogMiq bolgan xifma-xil komponentlardan tarkib topgan ulkan biosistetnadir V I Vcmadskiy biosferani tashkil ciuvchi komponentlami kelib chiqishiga ko ra guruhlarga ajratishni taklif etdi va ycttita bir-biri dan farqli, lekin ozaro bogliq guruhlami aniqladi
Biosferaning tirik moddasi. Bu atamani fanga V.I.Vcmadskiy kiritgan. I irik modda biosferada
tarqalgan barcha tirik organizmlar produtsentlar konsumenilar. rcdutscntlar yig'indisidir.
Vcmadskiy tirik modda haqida quyidagi fikrlami biklirgan «Yer yu/ida. pirovaird natijaga olib
kdadigan oqibatlari jihaiidan, tirik organizmlardan ko ra qudratliroq kuch vo'qdir». Tirik modda
о sish, ko'pavish, harakatlanish. Ycr yuzi bocylab tarqalish. oxiq va yashash joyi uchun kurash.
tana shakli. о IchamL kimyoviy tarkibining xilma-xilligi kabi xususiyailarga cga. V.l Vemadskjy
Yerning paydo bo lishidan ko p o'tmay havot paydo bo’lgan va u sayyoramizning qiyofasini
о zgartiruvcJn asosiy otnillardan biri bo lgan. deb takidlaydi Biosfcradagi barcha tirik
organi/mlar hayvonlar, o‘simliklar, mikroorgani/mlarning umumiy massasi biomassa deb
laladi Yer sayyorasining biologik massasi ortacha 2423 milliard lonnani tashkil cladi Quruqlik vaokeanlar biomassalari bir-biridan farq qiladi
2.1 last i к aim ash in uv. Fotosintez.
Hujayra kimyoviy tarkibi va tuzilishining yangilanib turishini ta’minlaydigan ataladi rCaksi>a,ar >''* indisi Plastik ulnuishinuv (assimilatsiya, anabolizm) deb
Va uS*cr°dning qanday manbayidan foydalanishiga ko‘ra siniezbcM'Va ^ctero,ro^ arSa bo‘linadi. Anorganik nioddalardan organik moddalarni orvanrmlnr ГП* uS^er°d manbayidan foydalanadigan organizmlar avion of foydaJanadiean Л*"* '«oddalarni sintc/.lash da yorug'lik encrgiyasuan
MalanadiL огва‘ГО f8аПШ,1|аГ f°tolrof lar' к'тУ™>' reaksiyalar energiyasidan
igan organizmlar xemotronardir.
т
Fotosintez. Fotouof oigani/mlarga xlorofi II pigmcntiga ega organizmlar, yashil 0‘simliklar, lishayniklar va ayrim bakteriyalar kiradi. Yashil o‘slmliklar hujayrasidagi xloroplastlarda tolplangan xlorofi II pigmenti yordamida yorugMik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Yorug'lik energiyasi hisobiga organik birikmalar sintezlanishi fotosintcz deyiladi
Do'stlaringiz bilan baham: |
