Plastmassalarni qaytaishlash texnologiyasi

Ravshan Adilov
ББК35.71Я73
texnika fanlari nomzodi, dotsent. ■
T a q r i z c h i l a r :
Abdulahad Djalilov
— kimyo fanlari doktori, proffessor; 
Yuldash Salimsakov
— texnika fanlari nomzodi, dotsent.
ISBN 978-9943-307-58-2
© «Musiqa» nashriyoti, 2010 
© T.Abdurashidov, 2010.

---

K3RISH
Plastm assalar texnologiyasida plastm assalarni qayta ishlash 
jaray on i yakunlovchi bosqich b o ‘lib, bu bosqichda m a ’lum b ir 
buyum olinishi va bu buyum aniq talablarga javob berishi kerak. Shu 
m aqsadda turli usuliar kashf qilish bilan bir qatorda yangi polim er 
m ateriallar ishlab chiqarilmoqda.
XIX asrning o ‘rtalarida kauchukni vulkanizatsiyalash u ch u n
uskunalar, sellulozani asetillash va nitrolash usullari paydo bo‘ldi. 
S h undan taxm inan 100 yil keyin plastm assalarni qayta ishlash 
usullari, u larni takom illashtirish va bu usullarni fizik-kim yoviy 
asosda modellashtirish yuzaga keldi va natijada yangi — «Polimerlami 
qayta ishlash texnologiyasi» fani yaratilishiga asos bo‘ldi. Polim erlami 
qayta ishlash texnologiyasiga rezina m ateriallar olish, lok-bo‘yoqlar 
tayyorlash, kimyoviy tolalarni shakllash jarayonlari kiradi. Bular 
orasida plastmassalarni qayta ishlash (buyumlar tayyorlash) texno­
logiyasi asosiy o ‘rinni egallaydi.
Plastmassani zamonaviy qayta ishlash sanoati yangi usullarga 
asoslangan bo‘lib, u n d a yangi uskunalar qo‘llaniladi. Individual 
polim erlar polim erkom pozitlar va polim erlar aralashm asi bilan 
alm ashtirilib ishlatilm oqda. N atijad a m a teria llarn in g xossalari 
kengaymoqda va ulardan xalq iste’moli buyum laridan tortib harbiy 
tex n ik ad a va k o sm o n av tik ad a q o ‘llan ilad ig an d e ta lla rn i olish 
im koniyatlari yaratilmoqda.
Plastmassalarni qayta ishlash texnologiyasi quyidagi jarayon- 
lardan iborat:
•kim yoviy tark ib n i o ‘zgartirish, polim erga t o ‘ldiruvchilar, 
plastifikatorlar kiritish va ularga term om exanik ishlov berish;
• 
olingan materialga shakl berish, ya’ni plastmassa buyumlar 
tayyorlash.
Buyum konstruksiyasi ilmiy jih atd an asoslangan va aniq bir 
ekspluatatsiya sharoitini hisobga olgan holda ishlangan bo‘lishi shart.
Shunday qilib polim erlam i qayta ishlash texnologiyasi, yuqorida 
qayd etganimizdek, o ‘z ichiga turli polim erlam ing zarur xossalarini 
yaxshilash va u larn i tayyor buyum ga aylantirish jarayonlaridan 
iboratdir.
Plastmassalarni qayta ishlashning texnik usullariga quyidagHar 
kiradi: bosim ostida quyish, ekstruzitsiyalash, kalandrlash, pigm ent-
3

---

lam i polimerlarga aralashtirish, polim er plyonka yuzasini modifika- 
tsiyalash va boshqalar.
Bosim ostida quyish, ekstruziyalash usullari keng tarqalgan va 
unum li usullardan biri b o ‘lib, und a polim erlar oqim ini kuzatish 
mumkin. Bunda ulaming fizik va kimyoviy xossalari o'zgarmaydi.
Polim erlarning kristallanish darajasi orqali m akrom olekula- 
larning oriyentatsiyalanishini rostlash, tekstil tolalari va plyonkalar 
islilab chiqarishda ulam ing mexanik xossalarini yaxshilash mumkin. 
Bunda m ateriallam ing fizik xossalari qaytmas tarzda o'zgaradi va 
oqish jarayonida kimyoviy reaksiyalar sodir b o ‘lmaydi.
Polim erni qayta islilashda reologiya fani katta rol o ‘ynaydi, 
chunki polimerlami qayta ishlash jarayonlarida deformatsiyalanish va 
oquvchanlik alohida o'rin egallaydi. Polim erlam i qayta ishlashda 
kristallanish, polim erlarning dielektrikligini hisobga olish lozim. 
Shuningdek, polim er yuzasida sodir boMadigan kimyoviy reaksiya- 
lam i ham da uning issiqlik o'tkazish xossalarini ham e ’tiborga olish 
kerak.
Islilab chiqarish samaradorligini bshirish va mahsulot sifatini 
yaxshilash maqsadida plastmassalarni qayta ishlashda yarim avtomat 
va avtom atlashgan liniyalar, mikroprotsessorli texnika va sanoat 
robotlarini keng qo‘llash hozirgi kun talabidir.
Qayta ishlash usuli bilan olingan plastmassa buyumlarga sifatli 
manzarali ishlov berish, pardozlash va ulam i bozorbop qilish bilan 
birga buyum qo‘llaniladigan sohani texnik-iqtisodiy asoslab berish 
kerak.
H ar bir polim erdan qanday buyum yoki mahsulot ishlab chiqa­
rish kerakligini va shu mahsulotga bo‘lgan talabni yaxshi o ‘rganish 
lozim. Polim erlam i plastmassa, rezina-texnik buyumlar, lok-bo‘yoq 
materiallar va tolalar olish uchun qayta ishlashda xom ashyoni to ‘g‘ri 
tanlay olish va buning uchun polimerlarning xossalarini, tuzilishini 
va ulam i qayta ishlash jarayonidagi o'zgarishlami yaxshi bilish kerak.
P lastm assa va rezina-texn ika b u yum larni ishlab chiqishda 
c h iq in d ila r h o sil b o ‘lish i m u m k in (ay n iq sa, re a k to p la s tla r, 
revulkanizatsiyaga uchragan kauchuklarda). U lam i yoqish, suvga 
tashlash yoki yerga ko'm ish yaramaydi (masalan, polietilenterefta- 
latdan tayyorlangan idishlar). Bu maqsadda har bir korxona o'zining 
ekologik tadbirlarini ishlab chiqqan bo‘lishi lozim. U nda chiqindini 
kamaytirish, uni qayta ishlash, ifloslangan havoni tozalash va h.k. lar 
aks ettirilgan bo'ladi.

---

Quyida 0 ‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan polim erlam i qayta 
ishlash k o rx o n ala ri va u la r ishlab c h iq a ray o tg an m a h su lo tla r 
keltirilgan:
«Ohangaronlenplast» zavodida PVX, PE lardan linoleum, quvur, 
plyonka, santexnik buyumlar ishlab chiqarilmoqda.
Angrendagi rezina-texnika zavodida kauchuklardan rezina olinib, 
o ‘z navbatida ulardan keng iste’mol mollari va texnika uchun kerakli 
buyum lar ishlab chiqarilmoqda.
Jizzax plastm assa zavodi o ‘tgan asm ing 70- yillarida ishga 
tushirilgan bo'lib, shu kunda qishloq xo‘jaligi uch u n yiliga 15000 
to n n a polietilen plyonka, 8—10 m ing to n n a polietilen quvurlar 
Ishlab chiqarmoqda; bu yerda 300 m m diametrli gaz va suv quvurlari 
blish im koni mavjud.
i 
Toshkentda qator plastmassa zavodlari faoliyat ko‘rsatm oqda, 
jum ladan, maxsus rezina-texnika zavodi, deraza rom lari yasaydigan 
(PVX kompozitsiyasidan), quyosh nuridan saqlaydigan uskunalar 
tayyorlanadigan zavodlar va h.k.
Qarshi shahridagi «Termoplast» zavodi yiliga 10 ming tonnadan 
brtiq P E va PVX m ateriallarini qayta ishlash im koniyatiga ega. 
U lardan asosan gaz va suv quvurlari, plyonkalar olinadi.
Farg‘ona va Andijon shaharlarida ham shunday zavodlar ishlab 
juribdi.
1 
Polim erlar, taxm inan, 1970- yillardan boshlab ishlab chiqarila 
boslangan b o ‘lib, hozirgi vaqtda «Navoiyazot» zavodida poliak- 
lilnitril, poliakrilatlar, Farg‘onada h ar xil furan smolalari, polia- 
m id -6 , asetilselluloza, N a m an g a n d a K M S va Q ashq adary oda 
S ho‘rtangaz kimyo majmuasida polietilen (yiliga 125 ming tonna) 
ishlab chiqarish korxonalari faoliyat ko'rsatm oqda.
M azkur kursning vazifasi bo ‘lg‘usi mutaxassislarni plastm as- 
salarni qayta ishlashda qo'llaniladigan har xil zam onaviy m etodlar 
bilan tanishtirish va ulam ing fizik-kimyoviy va texnologik asoslari 
nim alardan iborat ekanligini tushuntirib berishdan iboratdir.
P la stm assa n i qayta ish lash tex no lo giyasi m u sta q il ilm iy - 
texnologik yo‘nalish bo‘lib, boshqa fanlar: «Sintetik va tabiiy yuqori 
m o lek u lar birikm alar kim yoviy texnologiyasida q o ‘llaniladigan 
xomashyo va materiallar», «Sintetik ham da tabiiy yuqori m olekular 
birikm alar kimyoviy korxona jihozlari va loyihalash asoslari» fanlari 
bilan cham barchas bog'liq h olda o ‘tiladi. 1-jadvdida plastm assa 
buyum lar ohshda bajariladigan ishlar tartibi keltirilgan.