Pánniń teoriyaliq shiniǵiwlari mazmuni. Miyweshiliktiń xaliq xojaliǵidaǵI Áhmiyeti, HÁzirgi ahwali hám rawajlaniw keleshegi reje

2- Lektsiya:
MIYWE HÁM REZAVOR MIYWE ÓSIMLIKLERINIŃ BIOLOGIYALIQ HÁM MORFOLOGIYALIQ QÁSIYETLERI


Reje:
1.Miywe hám rezavor miywelerdiń botanikaliq bo`liniwi
2. Miywe hám rezavor miywelerdiń biologiyaliq hám morfologiyaliq qásiyetleri


Miyweshilik páni. Miyweshilik páni bul awıl xojalıǵı ónidirisindegi óz aldına ayrıqsha bir baǵdar bolıp esaplanadı. Olardıń izzertlew obektlerinen bolıp tiykarın alǵanda ko`p jıllıq, miywelerin awqatlıq esabında paydalanatuǵın o`simliklerden boladı.
Ilimiy miyweshilik páni miywe hám jemis o`simlikleriniń biologiyasın, olardıń ekologiyalıq ortalıqtaǵı ornın, sırtqı o`simliklerdegi o`mirlik faktorları menen baylanısı hám nızamlıqların úyrenip, olardıń tiykarında olar ushın kerekli bolǵan teoriyalıq bazaların islep shıǵadı, usılar menen bir qatarda joqarı o`nimdarlı miywe o`simlikleriniń egip o`siriwleri ushın kerek bolǵan joqarı texnologiyalıq usıllardan kelip shıǵadı.
Jer ústi bóliminiń qurılısı, miywe beriw xarakteri, uzaq jasawı hám t.b. belgilerine qaray miywe hám jemisli ósimlikler tómendegishe klassifikatsiyalanadı aǵash formalı, putalar, yarım putalar, kóp jıllıq shóp tárizli miywe ósimlikler.
Aǵash formacındaǵı miywe ósimlikler óziniń jer ústi bóliminde birinshi paqaldı kúshli rawajlandıradı. Olar kúshli ósiwge, kóp ónim beriwge uqıplı, kesh miyweleydi. Aǵash formasındaǵı miywe ósimlikler óz gezeginde 3 toparǵa bólinedi:
1-topapǵa: baǵanası jaqsı rawajlanǵan, tik ósiw kásiyetine iye, úlken kronalı ósimlikler (grek ǵózası, pekan, chereshnya, almurt, erik, almanın ayırım sortları kiredi).
2-topapǵa: aǵash túrindegi, baǵanası az rawajlanǵan hám onsha biyik emes ósimlikler - alma, xurma, shabdal, qáreli, shiyeniń aǵash tárizli sortları kiredi.
3-topapǵa: aǵash púta formasındaǵı, baǵanaları tómen rawajlanǵan, kronaları biyik emes, uzaq jasamaytuǵın, erte miywelewshi, nart shaqalardı payda etiwshi ósimlikler (qáreli, shiye, ánar, ánjirdiń puta tárizli sortları kiredi).
Putalar - shaqaları birdey juwanlıqtaǵı, jer astınan bir neshe paqal payda etiwshi miywe ósimlikleri (krıjovnik, smorodina x.t.b.).
Yarım putalar - ósimliktiń tek tómengi bólimi aǵashlanǵan, al joqarǵı bólimi shópke aylanǵan yamasa jer ústi bólimi 2 jıl ósip nabıt bolatuǵın, tamır sisteması uzaq jasawshı ósimlikler (malina, chjerdika x.t.b.).
Kóp jıllıq shóp tárizli miywe ósimlikler - zemlyanika, klubnika hám klyukva kiredi. Miywe jemis miyweli aǵashlardıń miywelew waqtı bir emes. Ol sortqa, porodaǵa, agrotexnikaǵa, ósiriw zonasına qaray ózgeredi. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstandaǵı miywe aǵashları Orta polosa hám Qirimǵa salıstırǵanda eki-tórt jıl burın miywe beriwge kirisedi, biraq olardıń ómiri qısqa.
Kelte ósiwshi sabıwshılardaǵı miywe aǵashları, kúshli ósiwshilerge salıstırǵanda burın miywe beriwge kirisedi, biraq olardıń ómiri qısqa. Tórtinshi-besinshi jılı miyweleydi hám otız jıldan soń analıq shaqaları nabıt bola baslaydı. Mısalı, Kandil Sinap sortı miywelewge 9-11 jasta kirisedi, biraq 45-50 jasında aǵashlar, saw kórinedi.
Miyweli aǵashlar tiykarınan úsh vegetativlik organga iye: tamır, paqal, japıraq. Qalǵan bólimleri (tamırshalari, gúlleri, búrtikleri) tiykarǵı organnıń túr ózgeriwinen payda boladı. Miywe aǵashlarında jer ústi hám jer astı sistemaları ajıraladı. Jer astı sistemasınıń xızmeti tómendegilerden ibarat:

• 
  Tamır- ósimliklerdiń jer ústi bólimin uslap turıw xızmetin atqaradı.
  
• 
  Topıraqtan suw hám onda erigen mineral zatlardı, uglekislotanı ósimliktiń jer ústi organlarına jetkerip beredi.
  
• 
  Ósimlikke kerek bolǵan zapas awqatlıq zatlardı saqlap turıw xızmetin atqaradı.
  
• 
  Tamır ózinen mineral zatlardıń eriwin hám mikroorǵanizmlerdiń rawajlanıwın jaqsılaytuǵın orǵaniqalıq zatlardı, mısalı qant,organikalıq kislotalardı fosfordıń mineral birikpelerin topıraq ortalıǵına bólip shıǵaradı.
  

Bunnan basqa tamır qumlardı bekkemleydi, jer astı suwlarınıń qáddin tómenletedi. Geypara ósimliklerde kóbeyiw organı xızmetin atqaradı. Azıq zatlar tamırdan joqarıǵa qarap saatına 3-4 m tezlikte háreket etip kóteriledi. Al suw bolsa 14 m tezlik penen kóteriledi.