"полимерлар кимёсига" кириш

Jadval.

Izotrop atsetilsellyulozaning fizik-kimyoviy, mexanik va elektrik
xossalari

Atsetilsellyuolozaning xossalari	Triatsetilsellyuloza	Ikkilamchi atsetilsellyuloza
O'rtacha molekulyar og'irligi	200000-400000	200000-400000
Kristallarining suyuqlanish harorati, ^0С	200	-
Solishtirma og'irligi, g/sm ^3	1,29-1,30	1,35-1,38
Suyuqlanish harorati, ^0С	270-290	230-240
Parchalanish harorati, ^0С	250	250
Issiqqa chidamliligi, ^0С	200	200
Cho'zilishga mustahkamligi, kg/sm^2	500-700	400-500
Nisbiy cho'ziluvchanligi, %	15-25	40-50
Elastiklik moduli, kg/sm^2	15000-20000	10000-15000

149

Qattiqligi, Brinel bo'yicha, kg/sm^2	20-30	10-15
Dielektrik doimiysi	2,1-2,5	3,5-7,5
Dielektrik isroflar burchak tangensi	0,002-0,003	0,02-0,06
Efirlanish darajasi,	300	240-260
Bog'langan sirka kislota miqdori, %	62,5	54-56

Triatsetilsellyuloza fizik-mexanik xossalari jihatidan ikkilamchi atsetilsellyulozadan ancha yuqori turadi. Triatsetilsellyuloza suvga chidamli hamda yaxshi dielektrik xossalarga ega. Shuning uchun ham u elektrotexnika sanoatida keng ishlatiladi.
Odatda, tola olishda =240-260, plastmassalar olishda =220-250 va kinoplyonkalar olishda =250-270 bo'lgan atsetilsellyuloza efirlari ishlatiladi.
Shuni ham aytish kerakki, atsetilsellyulozaning ko'p xossalari uning olinish
usuliga ham bog'liq. Triatsetilsellyulozani gidrolizlab olingan ikkilamchi atsetilsellyuloza ( =220-250) asetonda yaxshi eriydi. Lekin sellyulozani geterogen usulda asetillab olingan atsetilsellyuloza ( =220-250), asetonda aslo erimaydi. Gomogen usulda olingan ikkilamchi atsetilsellyulozaning makromolekulasi tarkibida asetil guruhlarning taqsimlanishi va joylashishi bir tekisda bo'lsa, geterogen usulda olingan efirda asetil guruhlarning polimer zanjiri bo'ylab taqsimlanishi butunlay boshqacha bo'ladi, ya'ni makromolekulaning ba'zi qismlaridagi gidroksil guruhlarning hammasi asetil guruhlarga o'rin almashgan, ba'zi qismlaridagi gidroksil guruhlar esa deyarli almashmay qolgan bo'ladi. Shu sababli bunday efirlar asetonda erimaydi.


Atsetobutiratsellyuloza [С₆H₇O₂(OH)_x(OCOCH₃)_y(OCOC₃H₇)_z]_n; bu yerda z+x+y=3.
Atsetobutiratsellyuloza sellyulozaning sirka va yog' (butil) kislotalar bilan hosil qilgan aralash efiridir. Butil kislota kraxmal, qand, gliserinlarning turli bakteriyalar ta'sirida achishidan hosil bo'ladi. Butil kislota angidridi ham sirka kislota angidridi kabi kislotaga turli suv yutuvchi birikmalar ta'sir ettirib olinadi.
150
Atsetobutiratsellyuloza olishda ham metilenxlorid erituvchi sifatida ishlatiladi, lekin bu reaksion muhitda ikki organik kislota ishtirok qilgani uchun reaksiya sharoiti asetillash sharoitidan farq qiladi.
Sellyuloza efirlash oldidan sirka kislota bilan faollanadi. Buning uchun 1 g sellyulozaga 0,5 g sirka kislota qo'shib, 40-50⁰C da 2 soat aralashtiriladi. Atsetobutiratsellyuloza uch bosqichda olinadi. Oldin reaktorga faollangan sellyuloza solinadi va uning ustiga metilen xlorid, butil angidrid va perxlorat kislotadan iborat 15⁰С haroratdagi aralashma qo'shiladi. Aralashmaning tarkibida 275 qism metilen xlorid, 145 qism butilangidrid va 0,15 qism perxlorat kislota (katalizator) bo'ladi. 100 qism sellyulozaga bu aralashmadan 167 qism qo'shiladi. Aralashma 15-17⁰С da 2 soat qorishtiriladi. So'ngra unga tarkibida 100 qism metilenxlorid, 175 qism butil angidrid va 0,15 qism perxlorat kislota bo'lgan aralashmadan yana 183 qism qo'shiladi va qorish davom ettiriladi, 3 soat o'tgach, reaksion aralashma 5-8⁰С gacha sovitiladi va 105 qism yangi aralashma (aralashmaning tarkibi: 100 qism metilenxlorid, 50 qism butil angidrid, 0,23 qism perxlorat kislota va 75 qism sirka angidrid) qo'shiladi, so'ngra reaksion aralashma 35-40⁰C gacha qizdiriladi va sellyuloza tolalari erib, qiyomsimon aralashma hosil bo'lguncha qorishtirish davom ettiriladi. Odatda, reaksiyaning uchala bosqichi 10-
11 soat davom etadi. Bu xil atsetillashning reaksiya tanglamasi quyidagicha ifodalanadi:

[C₆H₇O₂(OH)₃]_n + (СН₃СО)₂O + (C₃H₇CO)₂O
[С₆Н₇O₂(ОСОСН₃)_x(OCOC₃H₇)_y]_n
35-40⁰C

HClO₄

Hosil bo'lgan triefirning xossalarini yaxshilash maqsadida qisman gidrolizlanadi. Bu jarayon 60 foizli sirka kislota ishtirokida 20-25⁰С da olib boriladi. Gidroliz tamomlangandan keyin eritmadagi metilenxlorid bug'latiladi va sovuq suv qo'shish bilan atsetobutiratsellyuloza cho'ktiriladi. Hosil bo'lgan tola

151

holdagi efir suv bilan yaxshilab yuviladi quritiladi. Qisman gidrolizlangan atsetobutiratsellyulozaning formulasini quyidagicha ifodalash mumkin:

[С₆H₇O₂(OH)_x(OCOCH₃)_y(OCOC₃H₇)_z]_n

Pardalar tayyorlash uchun ishlatiladigan atsetobutiratsellyulozada у=1,64; х=0,53; z=0,83 bo'lsa plastmassalarga ishlatiladigan efirda у=0,81; z=0,55; х=0,64 bo'ladi.

Atsetobutiratsellyulozaning muhim xossalari 29-jadvalda keltirilgan.

15.