Poya morfologiyasi

Ildiz va poya metamorfozmi

Reja:

1. Ildiz va poya metamorfozmi
2. Poyaning yo‘nalishi bo‘yicha turlari.
3. Poyaning shoxlanishi.
4. Poyaning shakllari.

Poya o‘simliklarning asosiy vegetativ organi bo‘lib, birinchi marotaba urug‘ embrionidan, so‘ngra kurtakdan o‘sib chiqadi. Poyaning uchida hamma vaqt bosh kurtak (verxushechnaya pochka) bo‘ladi. Ba’zan kurtaklar ildiz va barglardan xosil bo‘ladi. Yon novdalar yon kurtaklardan o‘sib chiqadi (pazushnaya pochka). Qalamchalardan kurtaklar xosil bo‘ladi. Bunday kurtak qo‘shimcha kurtaklar - ( pridatochnaya pochka) deyiladi. qo‘shimcha kurtaklarning hosil bo‘lishiga asosan qalamcha yoki parxish qilib ko‘paytiriladi. Parxish-otvodka. Kurtaklar 2 xil bo‘ladi. 1. vegetativ kurtak 2. generativ kurtak.

Vegetativ kurtakdan novda va barg xosil bo‘ladi. Generativ kurtakdan esa gullar ochiladi. Generativ kurtaklarning bandi qisqa o‘zi yirik bo‘ladi. Kurtaklarning tashqi tomonida qobiqqa o‘xshash qalin qattiq barglari bo‘ladi. Bu barglar kurtaklarning sovuqdan chirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Daraxtlar odatda kuzda kurtaklana boshlaydi. Baxorda o‘simliklar oldin barg chiqaradi, so‘ng gullaydi. Ba’zi o‘simliklar esa teskarisi. M: o‘rik, yong‘oq. Poya o‘simlikning shox -shabbalarini ko‘tarib turadi. Yerdan olingan tuz va mineral moddalarning barglarga beradi. Buni chiqish oqimi deyiladi. Barglar fotosintez protsessi orqali hosil bo‘lgan moddalar poya orqali ildizga tushadi, buni tushish oqimi deyiladi.
Poya yordamida o‘simliklar vegetativ ravishda ko‘payadi. Vegetativ ko‘payishga qalamcha, parxish kiradi. Poya o‘zining uchki qismi bilan yuqoriga qarab o‘sadi. Bir pallalik o‘simliklarning poyasi bo‘g‘inlari bilan ham o‘sadi. (bug‘doy, qamish, jo‘xori).Chunki bularning bo‘g‘inlarida meristema bor. Bunday o‘sishga inter-kolyar o‘sish deyiladi. O‘simliklarning poyasi o‘tli yeg‘ochlangan bo‘ladi. O‘tli o‘simliklar bir yillik, 2 yillik yeki ko‘p yillik bo‘lishi mumkin. 1 yillik o‘simliklar bir vegetatsion davrda ya’ni shu yilning o‘zida urug‘dan o‘sib chiqib shu yilning o‘zida urug‘ bo‘ladi. M: qovun, tarvuz, jo‘xori: 2 yillik o‘simliklar bir yillik urug‘dan o‘sib chiqib, ikkinchi yili urug‘ beradi. M:sabzi, lavlagi. Ko‘p yillik o‘simliklar bir necha yillar yashab xar yili urug‘ berishi mumkin. M:ajriq, beda, g‘umay, kartoshka, piyoz. Odatda bir yillik o‘tli o‘simliklar belgi bilan, ikki yillik bo‘lsa , ko‘p yillik h belgi qo‘yiladi. Daraxt va butalar h belgi qo‘yiladi. Daraxt va butalarning poyasi yeg‘ochlangan bo‘ladi. Daraxtlarning butalardan farqi daraxtlarda ildizdan bitta asosiy poya o‘sib chiqadi, bu asosiy poya shoxlanib, o‘sib turadi. Butalarda ildizdan bir nechta poya o‘sib chiqadi, ularning bo‘yi daraxtlardan past bo‘ladi. M: na’matak, saksavul, anor. Daraxtlarning bo‘yi baland bo‘lib, bir necha yil yashaydi, masalan: chinorning bo‘yi 30 m, oqterakning bo‘yi-40m, qarag‘ay bo‘yi 50m, mamont daraxti 140m, evkalip daraxtining bo‘yi 150m, xurmo daraxtini buyi 300m. Tropik mamlakatda o‘suvchi lianalarning bo‘yi 500 m bo‘ladi, yashash mudati: qarag‘ay 500 y, oqterak 600y,olcha-1200y. Kashtan daraxti 2000y, savri daraxti-3000y, mamunt daraxti 5000y. Ba’zi o‘tli o‘simliklar poyasi juda qisqa (bir necha sm) bo‘ladi. M: qoqio‘t poyasi. O‘tli o‘simliklarning poyasi silindrsimon,uch qirrali (kartoshka, kiyik o‘t); 4 qirrali (yalpiz, rayxon); ko‘p qirrali (nasha, valeriana). Poya o‘zakli yoki o‘zaksiz (ichi) bo‘lishi mumkin. M: Falladoshlar oilasiga, kovaksimonlar oilasiga va soyabon gullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklarning poyasida o‘zak bo‘lmaydi. Poya yer ustida tikka o‘sadi. Shuning bilan bir qatorda poya yotib o‘sadi. (tarvuz, qovun). Ba’zi poyalar osilib o‘sadi (mosh, loviya). Ba’zi poyalar chirmashib o‘sadi. (pechak). Poya 4 xil yo‘lda shoxlanib o‘sadi.

1. Monopodial shoxlanish 2.Simpodial shoxlanish 3.Dixotomik shoxlanish 4.Soxta dixatomik.

Monopodial . shoxlanganda bosh kurtak o‘sishdan to‘xtamaydi. Yon kurtakdan o‘sib chiqqan novdalar aso-siy poyaga yeta olmaydi. M: terak, qarag‘ay, qayrag‘och kiradi.
Simpodial . tipda shoxlanganda bosh kurtak o‘sish-dan to‘xtaganda yon kurtaklarning biri o‘sishni davom ettiradi. U ham o‘sishidan to‘xtagach boshqasi o‘sishda davom etadi. (olma, o‘rik, nok, kartoshka, pomidor). Fo‘za monopodial va simpodial shoxlangan bo‘ladi.(chekanka qilinmasa-monopodial, qilinsa-simpodial).

Dixotomik . shoxlanish-ko‘pincha tuban o‘simliklarda bo‘ladi. Bu shoxlanishda o‘simlik tanasining o‘sish nuqtasi hujayralari bo‘linib 2 ta bir - biriga teng bo‘lgan yangi novda hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham o‘z navbatida 1 xilda bo‘linib o‘sadi.

Soxta dixotomik . shoxlanish - Bunda uchki kurtak gullash bilan tugallanadi yoki qurib tushib ketadi. O‘rnida iz qoladi. uning ostida qarama-qarshi joylashgan 2 ta kurtak 1 vaqtda o‘sib ayri hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham yana shunday shoxlanadi. M: siren,soxta kashtan.
Ba’zi o‘simliklarning poyasi qiyofasini o‘zgartirib turli vazifani bajaradi. M: poya tikanga aylanadi ya’ni bunda novdalar o‘sishdan to‘xtab xujayra po‘sti yog‘ochlanib tikanga aylangan bo‘ladi.Tikanga aylangan poya o‘simlikni himoya qiladi. M: akatsiya tikani, jiydaning tikani, gledichiya daraxtining tikani. Ba’zi o‘simliklarda novdaning bir qismi yaxshi taraqqiy etmasdan ingichka bo‘lib gajakka aylangan bo‘ladi. Gajakka aylangan poya o‘simliklarning biror narsaga osilib o‘sishiga imkoniyat tug‘diradi. M: tokning poyasi. Ba’zi o‘simliklarning poyasi barg vazifasini ham bajaradi. Shuningdek poyada suv zapaslari va oziqli moddalar to‘planadi. M: kaktus, semiz o‘t. Ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarni poyasi yer ostida ham bo‘ladi. Ba’zilariniki esa, yer ustida ham, yer ostida ham bo‘ladi. Yer ostidagi poyaga ildiz poya kiradi.(kornevishe) Ildiz poyaga misol qilib gulsapsar, sariq g‘umay, beda va boshqalar. Ildizpoya yotiq va tik o‘sadi, ajriq, g‘umay, gulsapsarda ildizpoya yotib o‘sadi. Idizpoyanining ildizdan farqi shundan iboratki ildizpoyada qin va tuklar bo‘lmaydi. Ildizpoyani qiyofasini o‘zgartirgan poya deymiz.Chunki bundan barg qoldiqlari va kurtaklar bor. Ildizpoyada oziqli moddalar to‘planadi. va uning yordamida o‘simliklar vegetativ urchiydi ko‘payadi.