Pragmatik vazifalar va ularning tipologiyasi

PRAGMATIK VAZIFALAR VA ULARNING TIPOLOGIYASI

Pragmalingvistika, hech qanday gumonsiz «tetapoya» davridan o‘tdi, ushbu soha o‘z tadqiq obyektini (nutqiy muloqot tizimi) va tahlil metodlarini asosan aniqlab oldi. Pragmatik tahlil tamoyillarini belgilovchi asosiy metodologik g‘oya ham aniq: bu – faoliyat nazariyasidir. Ammo pragmalingvistika hamon «navqironlik» davrida. Navqironlik esa – istiqbolli rejalarga to‘liqlikdir, hozircha hal etilishi lozim bo‘lgan muammolardan tap tortmaslikdir. Darhaqiqat, barkamollikka intilayotgan pragmatika fani lisonning inson, jamiyat xizmatida bo‘lishidagi vazifasining qanday amalga oshirilishi borasida izlanishlarni davom ettirishga majbur. Bu izlanishlar lisoniy bilim sohasidagi ushbu yo‘nalishning yangi nazariy g‘oyalar bilan boyitilishini talab etadi.

Qo‘lingizdagi risolani yozishdan maqsad ham hurmatli kitobxon, sizni pragmalingvistik tahlil asoslari bilan tanishtirish, hozirgi paytda mavjud bo‘lgan muammoviy masalalar haqida fikr bildirish, pragmatikaning boshqa semiotik hodisalar qatoridagi o‘rnini aniqlash va uning lisoniy faoliyatda ustuvorligini asoslash kabi vazifalar ijrosidir. Xullas, bo‘lg‘usi pragmalingvist ushbu sohaning nazariy g‘oyalari, tahlil uslublari, metodologik tamoyillari haqida bilimga ega bo‘lmog‘i kerak. Faqat shundagina u til tizimi va lisoniy muloqot haqidagi fan – tilshunoslikning boshqa fanlar doirasidagi o‘rnini seza oladi hamda uning mazmun-mundarijasini voqelikni ilmiy tasavvur etish imkonini ta’minlovchi falsafiy – metodologik g‘oyalar tashkil qilishini idrok eta oladi. Buning uchun esa, o‘z navbatida, lison haqidagi fanning ilmiy tahlil obyekti, predmeti boshqacha tus olayotganligi hamda shu asnoda uning boshqa ilm sohalari davrasidagi mavqei ham o‘zgarayotganligini his etmoq darkor. Biroq har qanday nazariya, u qanchalik ilmiy-g‘oyaviy asoslangan bo‘lmasin, amaliyotdagi isbotga muhtoj, tahlil obyektining mohiyatini to‘liq tavsiflash uchun nazariya faktlarga, voqelikdagi hodisalarga murojaat qiladi. «Faust»dagi misralarni eslaylik:

Grau, teurer Feund, ist alle T’eorie,

Doch grun des Lebens goldner Baum.

Mazmuni: «Nazariya, do‘stim, quruqdir (yalong‘ochdir), hayot daraxti esa – yam-yashil».

Ha, pragmalingvistik tahlil nazariyasining yalong‘ochlash xavfidan qo‘rqib, kitobxonni ushbu tahlil amaliyoti bilan ham tanishtirish maqsadini ham ko‘zlamoqdaman. Buni, ayniqsa, nutq aktlari guruhlarini farqlash, muloqot tizimi birliklarini ajratish hamda deyksis hodisasi tavsifiga oid qismlarda sezish mumkin.

Biroq hech qanday ilmiy tahlil to‘liq bo‘la olmaganidek, biror bir hodisaning ilmiy bayoni ham bir ma’noli bo‘la olmaydi yoki bir xil ohangda kechmaydi. Zero, voqelikning o‘zini ham bir mazmunda anglash qiyin masaladir. Yakka ma’noli voqelikni faqatgina uni ideallashtirish yo‘li bilangina tasavvur qilish mumkin. Mashhur mantiqshunos Rudolf Karnap (1891-1970) aytganidek, mantiqiy va sof matematik qonunlar albatta, umumiydir, lekin ular voqelik haqida hech qanday ma’lumot berish qobiliyatiga ega emasdirlar. Bu qonunlar «alohida tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarnigina ifodalaydilar... uch plyus birning har qanday voqelikda ham to‘rt bo‘lishiga ishonchimiz komil. Lekin bu tasdiq biz yashayotgan voqelik haqida biror narsani (ma’lumotni –Sh.S.) bera olmaydi» (Karnap 1971: 47-49).

Har qanday ilmiy tahlil o‘rganilayotgan obyekt haqida, uning ma’lum voqelikda mavjud bo‘lgan xususiyatlari haqida aniq ma’lumot bermog‘i darkor. To‘plangan ma’lumotlar asosida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik bo‘lgan xulosalar shakllanadi. Xulosalarda obyektning tub, haqiqiy mohiyati va uni bilish jarayonida aniqlangan xususiyatlar aks etadi. Demak, haqiqiy mohiyatni bilish izmidagi tadqiqotchi gnoseologik hodisalar ontologik qiymatiga tayanadi. Xuddi shu sababga ko‘ra ushbu risolada pragmalingvistik hodisalar tahlilida «erkin fikrlilik» tamoyiliga amal qilish maqsadini ko‘zlamoqdaman. Ilmiy tafakkurdagi bunday erkinlik, tahlil etilayotgan obyektning ontologik mohiyatini nazardan qochirmasdan turib, muhokama qilinayotgan muammo echimiga turlicha yondashish, qo‘llanilayotgan usullarning turli-tuman bo‘lishiga imkon beradi. Qisqasi, bunday poliintentsiyali (ko‘p maqsadli) tadqiq obyekt mohiyatini yorituvchi xususiyatlarning ko‘pqirrali ekanligini anglashga yordam beradi. Eng asosiysi, bildirilayotgan fikrda mulohazali bo‘lish va o‘zgalar fikriga ham o‘rin qoldirish o‘quvchini bahsga tortish imkonini yaratadi.

Suhbatdosh kitobxonni topish har qanday muallif uchun sharaf bo‘lsa kerak. Bunday istak Zahiriddin Muhammad Boburni ham ijodga undaganligining guvohimiz: