Proyektiv metodikalar haqida umumiy tushuncha

Proektiv metodikalarning asosiy guruhlari
Proektiv metodikalarning quyidagi guruhlari farqlanadi.
1) konstitutiv – stimulni bezash, unga ma`no berish.(Rorshax testi);
2) konstruktiv – bezatilgan qismlardan ma`noli bir butunlikni yaratish ( Mira testi);
3) interpretativ- qandaydir voqeani, hodisani sharhlash (Tematik appertseptsion test);
4) katartik – maxsus tashkil etilgan sharoitlarda o‘yin faoliyatini amalga oshirish(Psixodrama);
5) Ekspressiv – erkin yoki berilgan mavzu bo‘yicha rasm chizish (―Uy-daraxt –odam‖ testi;

6) Impressiv –boshqalariga nisbatan qaysidir stimulni afzal ko‘rish (Lyusherning ranglarni tanlash testi).
7) Additiv – gapni, hikoyani, tarixni tugallash.(―Tugallanmagan gaplar‖ metodikasi.
Proektiv metodikalarni tanqid qiluvchilar ularning etarlicha standartlashtirilmagani va eksperimentatorning bilimi va tajribasiga suyanilishi hamda olingan natijalar sinaluvchining emas, balki tadqiqotchining shaxsi haqida axborot beradi, degan fikrlarni bayon etadilar.SHu bilan birga ular proektiv metodikalarning ishonchliligi va validligini ham aniqlash qiyinligini e`tirof etadilar.
A.Anastazi (1982) proektiv metodikalardagi miqdor tahlili emas, balki sifat tahlili ahamiyatlidir, degan fikrlari e`tiborga loyiq. SHu sababga ko‘ra ―test‖ atamasi proektiv metodikalar uchun xos emas. Shuning uchun proektiv metodikalar bilan olingan natijalarni boshqa tadqiqotlar, sinaluvchining hayot yo‘li haqida ma`lumotlar bilan solishtirish lozim.

2-мавзу.Импресеив проектив методлар. М. Люшер тести, Р.Жиле методикаси, Сонди тести.
Имперессив бу стимул материалдан танланган нарсаларнинг натижасига кўра аниқланади.
Имприссив турдагида эса текширувчиларнинг хоҳиш ва интилишлари ҳисобга олиниб, уларни таьминлаш талаб этилади.Бундай тестларга Люшернинг «Ранг тести» яққол мисолдир.
Люшернинг ранг тести инсоннинг ҳаёти ва фаолияти шароитларига нисбатан “шахсий реакция” сини аниқлашга хизмат қилади. Инсонда эмоционал ҳолатининг ўзгариши, унда рангларга нисбатан муносабатнинг ҳам турлича бўлиши сари етаклайди. Чунки баъзи бир ранглар жуда ёқимли, айримлари ёқимсиз, бошқалари эса ёқимлироқ ҳис-туйғу уйғотади. Рангларнинг орасидан тўрттаси асосий ҳисобланиб, субъектнинг руҳий ҳолатидаги қуйидаги жихат ҳамда жабҳаларни ўзида акс эттиради.
Люшер тести ёрдамида аниқланган “шахс реакция” си ўқув жараёнининг иштирокчисини шу жараёнга шахсий иортилганлигини эмас, балки унинг фаол фаолиятидаги шахсий позициясини аниқлашга ҳам хизмат қилади.
Хорижий психологияда кенг қўлланилган проектив методика бу Люшернинг «Ранг тести» бўлиб, у шахслардаги конфликт, агрессивлик, шахслараро муносабатдаги келишмовчиликлар, шу билан бирга инсонларнинг рангларга муносабатини аниқлашга кенг имкон берган.
Тестда барча ранглар ҳисобга олинган бўлиб, улардан 8 та ранг методикада фойдаланилган. Ушбу ранглар орқали инсонда қўрқув, аффект, ички дунё сирлилигини яширин очиш, низоли вазиятга мойиллик, эмоционал қиёфа каби психологик масалалар ўрганилади. Люшернинг ранг тестлари ХХ-аср бошлари ва охирги ўн йиллигида медицина психологияси ва психотерапияда клиник жиҳатдан кенг тадбиқ этилган. Тадқиқотчилар фикрича ушбу методика инсондаги қуйидаги хусусиятларни, сифатларни таҳлил этади .
1.Турли хил касалликларнинг инсонга таьсири, соматик ва психосоматик белгиларини аниқлашда .
2.Эпилипсия (тутқаноқлик) ва шизофрения касалликларидаги соғломлик ва касаллик тафовутларини аниқлайди.
3.Шахслардаги эмоционал бузилишлар, қўрқув, хаддан ташқари зўриқиш каби ҳолатларни ойдинлаштиради.
4.Жамоалардаги психологик муҳитни ўрганади.
5.Шахснинг ҳиссий кечинмалари йуналиши ва мазмунини очиб беради.
Люшер тестининг кейинги модификацияларида 70 хил турдаги расмлар характери ҳисобга олиниб, у ҳам инсонни комплекс тадқиқ кила олган. Люшер методикани яратиш пайтида рангларни танлашда , биринчи ўринда уларнинг функцияларини ҳисобга олади. Люшер фикрича, инсондаги субьективлик кўпроқ ранглар билан юзага чикади. Муаллиф тестга қўшимча равишда натижага ойдинлик киритиш мақсадида, текшириш охирида саволлар билан мурожат қилган. Масалан, сиз ўсмирлик ёшингизда қайси рангларни ёқтиргансиз? ёки умуман қайси рангни ёқтирасиз деб сўралган. Кўпчилик текширилувчилар яшил ва қизил рангни айтганлар. Таҳлилга кўра, яшил ранг ўсмирликдаги ноаниқ ҳиссиёт, мардликка даьвогарлик, шу билан бирга кўчувчан самимийликни ифодалаган. Қизил ранг эса куч-қувват рамзи, шиддатли хулқ –атвор кўриниши, ёки агрессивлик ва қайсарлик хусусиятлари бўлганлигини кўрсатган. Люшер ушбу усулни мақбул баҳолаб, кўпроқ тадқиқотлар олиб боришга ҳаракат қилди. Охир –оқибат у методикада акс этган 8 та ранг ҳар бирига алоҳида таьриф ишлаб чиқди .
1. Кўк ранг-эмоционал комфортлик, ҳиссий муносиблик, ички ҳимоя механизмга эга, муваффаққият кутувчи тип бўлиб, эҳтиёжлари ранг- баранг тусга эга.
2.Яшил ранг-эҳтиёжлар сфераси ўз позицияси билан уйғунлашган кишилар, мудофаа қудрати кучли, ҳарактларида агрессив хулқ кучли бўлган кишилар.
3.Қизил ранг-эҳтиёжлари муваффаққиятга қаратилган, лидирлик ва ташклотчиликка мойил. Агрессиялари йиғилган, бошқарувчилик, шу билан бирга фаолияттида юқори қидирувчанлик мавжуд .Бундай тоифали кишилар ҳаётда жуда ҳаракатчан, юқори энергияли кучга эга бўлиб, доимо муваффаққият сари интиладилар .
4.Сариқ ранг – ижтимоий режаларда эҳтиёжлар эмоционал кўринишлилигини ифодалайди. Ушбу типдаги шахсларда ҳимоя механизми юқори, тажовузкор хулқли, мулоқот ва муомала жараёнида қониқмаслик, сиқилувчанлик ҳисси кечирилади.
5.Бинафша ранг–шахсдаги эмоционал етукмасликни, ҳаётий мақсадларнинг аниқмаслигини, субьективизмнинг юқорилигини, индивидуал ўзига хослик кабиларни ифодалайди .
6.Жигар ранг-эҳтиёжлар сфераси қор каби ҳужумли, жисмоний ва психологик типга кўра, комформ характерли кишилар, шахслараро муносабатда тез тил топа олишга моилдир.
7.Қора ранг–таҳлилига кўра, кишининг эҳтиёжлари мустақил шу билан бирга кўчувчан характерни ҳам олади. Қора рангни хуш кўрувчи кишилар негатив хулққа эга, доимо инсонлар билан бўлган муносабатларда ўз авторитетини ўрнатувчи тип саналади .Улар доимо ҳукмронликка интиладилар ва бунинг учун, ҳатто, ҳеч нарсадан қайтмайдилар. Барча берилган ёки кўрсатилган йўл-йўриқларга қарши турадилар.
8.Кул ранг – ичимдаги топ, босиқлик, одамовилик, қовуша олмаслик.


Люшер ушбу рангларнинг барчасини тадқиқодларида кўп бора синаб кўрган. Ва энг кераклиси рангларнинг инсонларга берадиган проекциясини ҳам кенг очиб берган.

9.1.Proyektiv metodikalar haqida umumiy tushuncha

Psixоlоgiya fаni vа аmаliyotidа shаxsni o‘rgаnishning prоyеktiv
mеtоdikаlаri аlоhidа o‘ringа egа. Uning yuzаgа kеlishi vа
rivоjlаnishidа shаxs, uning ichki dunyosini bilish imkоniyati hаqidаgi
g’оyalаrgа bo‘lgаn psixоlоgik qаrаshlаr evоlyutsiyasi аks etаdi.
Yarim аsrlik rivоjlаnish tаrixigа egа prоyеktiv psixоlоgiya bugungi
kundа insоn hаqidаgi psixоlоgik bilim sоhаlаridаn biri bo‘lib, uni
o‘zlаshtirmаy shаxs hаqidаgi yaxlit tаsаvvurlаrni shаkllаntirish
mumkin emаs. Shаxsni tаdqiq qilishning prоyеktiv mеtоdi
prоyеktsiyalаrni аniqlаsh vа tаsvirlаshgа аsоslаngаn.
«Prоyеksiya» tushunchаsi dаstlаb Z. Frеyd tоmоnidаn
sub’еktning оngli vа оngsiz tаrzdа ko‘chirilgаn shаxsiy xususiyatlаri,
tаshqi оb’еktlаrgа nisbаtаn hоlаtlаrning mаzmunini ifоdаlаsh uchun
qo‘llаnilgаn. Prоyеktsiya lоtinchа «proektio» so‘zidаn оlingаn bo‘lib,
оldingа irg’itish, tаshlаsh mа’nоsini bildirаdi. Shаxsni o‘rgаnishning
prоyеktiv mеtоdi ekspеrimеnt nаtijаlаrigа аsоsаn prоyеksiyalаrni
аniqlаsh vа so‘ngrа ulаrni tаhlil qilishni ko‘zdа tutаdi.
Prоyеksiya tushunchаsini tаvsiflаsh «Mеn»ning himоya
mеxаnizmlаri bilаn uzviy bоg’liq. Prоyеktsiya sublimаtsiya,
rаtsiоnаlizаtsiya, siqib chiqаrish bilаn bir qаtоrdа himоya

mеxаnizmlаridаn biri sifаtidа qаrаlаdi.

Prоyеktiv mеtоdlаr yordаmidа insоn prоyеksiyalаrining
psixоlоgik mеxаnizmlаri o‘rgаnilаdi. G. S. Frimаn prоyеksiyani:
1) Оngsizlik hоlаti, yani insоnning bu hоlаtdа bоshqа
kishilаrning g’оya, qаrаsh, istаk, emоtsiya yoki xаrаktеr xislаtlаrini
o‘zigа оlishi sifаtidа;
2) O‘z shаxsiy ehtiyojlаrini bоshqаlаrgа ko‘chirish sifаtidа;
3) Qаndаydir tаjribаgа аsоslаngаn nоto‘g’ri xulоsа chiqаrish
sifаtidа qаrаydi.
Prоyеktiv mеtоdlаr tеkshiriluvchini shundаy hоlаtgа qo‘yadiki,
bundа uning shаxsiy ehtiyojlаri, uning o‘zigа xоs idrоki, tаvsiflаri vа
ko‘pginа xаrаktеr xislаtlаri nаmоyon bo‘lаdi. Prоyеksiya so‘zli
аssоtsiаtsiyalаr, tugаllаnmаgаn jumlаlаr, rаsm vа dоg’lаr,
tеkshiriluvchining chizgаn rаsmlаri kаbi vеrbаl hаmdа rаsmli
mеtоdlаrning bаrchаsini qo‘llаgаndа kuzаtilаdi.
Prоyеksiya vоqеlikni, оdаmlаrni, nаmоyon qilingаn stimullаrni
idrоk etish muаyyan dаrаjаdа shаxsning psixik hоlаti, ehtiyoj, mоtiv,
ustаnоvkаlаrigа аsоslаngаn. Bundа vоqеlikni shаxsning psixik hоlаti,
ehtiyojlаri, xususiyatlаrigа mоs rаvishdа tаvsiflаsh tеndеnsiyasi
mаvjud. Prоyеksiya аnglаnmаgаn psixоlоgik mеxаnizm hisоblаnаdi,
ya’ni prоyеktsiya elеmеntlаri оngsiz tаrzdа idrоk qilinаdi.
Prоyеktiv mеtоdikаlаrning аsоsiy, o‘zigа xоs xususiyati -
fоydаlаnilаdigаn stimullаrning ko‘p mа’nоli, nоаniq ekаnligidir.
Birоq, tеkshiriluvchigа tаvsiya qilinаdigаn stimul (rаsm, rаng, dоg’,
vеrbаl infоrmаtsiya bo‘lishidаn qаt’iy nаzаr) nоаniq, ko‘p mа’nоli
ekаnligigа qаrаmаy оb’yеktiv xаrаktеrgа egа vа sub’yеkt tоmоnidаn
yarаtilgаn оbrаz yoki yuzаgа kеlgаn vаziyatgа kiritilаdigаn muаyyan
xususiyatlаrgа egа. Оlingаn nаtijаlаr tеkshiriluvchi shаxsi hаqidаgi
bilimlаr, uni psixоlоgik jihаtdаn chuqur o‘rgаnish аsоsidа,
shuningdеk, psixоdiаgnоstikаning bоshqа mеtоdlаrini qo‘llаgаn hоldа
tаvsiflаnishi zаrur.
Prоyеktiv mеtоdikаlаr tаrixi 1904-1905 yillаrdа K.Yung
tоmоnidаn yarаtilgаn so‘zli аssоtsiаtsiyalаr tеstigа bоrib tаqаlаdi. Bu
mеtоdikаni yarаtish bilаn Yung shаxsning оngsizlik hоlаtidаgi
kеchinmаlаrini аssоtsiаtiv diаgnоstikа qilish mumkinligini ko‘rsаtib
bеrdi. Kеyinchаlik аssоtsiаtiv tеstning turli vаriаntlаri аybdоrlik
hissini аniqlаsh (yolg’оn dеtеktоri, M.Vеrtgаymеr vа L.R.Luriya),
nоrmаni pаtоlоgiyadаn аjrаtish vа bоshqаlаr uchun qo‘llаnildi.
Tugаllаnmаgаn hikоya yoki gаp tеsti hаm Yungning аssоtsiаtiv
tеstidаn kеlib chiqqаn dеb hisоblаnаdi.
Proyektiv metodikalar (lot.projectio -oldinga otish)- proyektiv
diagnostik nuqtai nazar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, shaxsni
o‘rganishga yo‘naltirilgan metodikalar majmuidir. Dastlab 1939
yilda L.Frank
bu metodikalarni belgilash uchun proektsiya
tushunchasini kiritgan, bu tushunchani o‘zgartirishga bir necha
urinish bo‘lishiga qaramasdan psixologik diagnostika fanida barcha
tomonidan e`tirof etildi.
Proyektiv metodlarning muhim belgisi shundan iboratki, bunda
aniq bo‘lmagan, bir xil tuzilmagan stimullardan foydalaniladi.
Sinaluvchi uni qayta qurishi, rivojlantirishi, to‘ldirishi, sharhlashi
zarur. Proyektiv farazga mos ravishda individumning har bir hissiyoti,
uning idroki, his-tuyg‘ulari, fikrlari, harakatlarida shaxsning izini
qoldiradi. Insonni faollika undovchi stimul-vaziyatlar qanchalik kam
stereotip bo‘lsa, shaxs o‘zini shunchalik yorqinroq namoyon qiladi.
Proyektiv metodikalardagi stimullar nafaqat uning ob`yektiv
mazmuniga ko‘ra ahamiyatga ega bo‘lmaydi, sinaluvchi uchun
shaxsiy ma’nosiga ko‘ra ham ega bo‘ladi. Ana shundan proyektiv
metodikalar uchun xos bo‘lgan javoblarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deb
baholash xos emas.
Proyeksiyani shunday tushunish uni psixoanalitik talqin qilishdan
tubdan
farq
qiladi. Psixoanaliz proyeksiyani
himoya
mexanizmlaridan biri deb hisobladi. Bunda “Men” uchun xos bo‘lgan
ichki impulslar va hissiyotlar tashqi ob`yektga yo‘naltiriladi, tevarak
atrofni o‘zgargan holda idrok qilish sifatida ongga kirib boradi.
Stimul vaziyati bilan bog‘liq proyeksiya jarayonini dastlab
G.Myurrey tavsiflagan. Myurreyning ta’kidlashicha, proyeksiya
insonning o‘z qiziqishlari, ehtiyojlari ta’siri ostida harakat qilishi
tabiiy holati bilan bog‘lanadi. Uning fikricha, himoya mexanizmlari
proyeksiya jarayonida namoyon bo‘lishi ham, namoyon bo‘lmasligi
ham mumkin.
XX asrning 40-yillarida g‘arb psixologiyasi”da “Proyektiv
harakatlar” rivojlandi. Proyektiv metodikalar psixodiagnostikada
keng ommalashadi, an`anaviy psixodiagnostik testlar ikkinchi
darajaga siqib chiqariladi. Hozirgi vaqtda g‘arb psixologiyasida
shaxsni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda, ayniqsa klinik
psixodiagnostika sohasida keng qo‘llanilmoqda. Bunga misol sifatida
dunyoning ko‘p davlatlarida tashkil etilgan maxsus ilmiy institut va
jamiyatlar, faqatgina proyektiv metodikalarga bag‘ishlangan davriy
nashrlar, to‘plamlar va monografiyalar, doimiy ravishda o‘tkaziluvchi
xalqaro konferensiyalar misol bo‘ladi. 1996 yili Proyektiv
metodikalarga bag‘ishlangan 15 xalqaro kongress bo‘lib o‘tgan.
9.2.Proyektiv metodikalarning asosiy guruhlari
Proyektiv metodikalarning quyidagi guruhlari farqlanadi.
1) konstitutiv – stimulni bezash, unga ma’no berish.(Rorshax
testi);
2) konstruktiv – bezatilgan qismlardan ma’noli bir butunlikni
yaratish ( Mira testi);
3) interpretativ- qandaydir voqeani, hodisani sharhlash (Tematik
appertseptsion test);
4) katartik – maxsus tashkil etilgan sharoitlarda o‘yin faoliyatini
amalga oshirish(Psixodrama);
5) Ekspressiv – erkin yoki berilgan mavzu bo‘yicha rasm chizish
(“Uy-daraxt –odam” testi;
6) Impressiv –boshqalariga nisbatan qaysidir stimulni afzal ko‘rish
(Lyusherning ranglarni tanlash testi).
7) Additiv – gapni, hikoyani, tarixni tugallash.(“Tugallanmagan
gaplar” metodikasi.
Proyektiv metodikalarni tanqid qiluvchilar ularning yetarlicha
standartlashtirilmagani va eksperimentatorning bilimi va tajribasiga
suyanilishi hamda olingan natijalar sinaluvchining emas, balki
tadqiqotchining shaxsi haqida axborot beradi, degan fikrlarni bayon
etadilar.Shu bilan birga ular proyektiv metodikalarning ishonchliligi
va validligini ham aniqlash qiyinligini e`tirof etadilar.
A.Anastazi (1982) proyektiv metodikalardagi miqdor tahlili
emas, balki sifat tahlili ahamiyatlidir, degan fikrlari e`tiborga loyiq.
Shu sababga ko‘ra “test” atamasi proyektiv metodikalar uchun xos
emas. Shuning uchun proyektiv metodikalar bilan olingan natijalarni
boshqa tadqiqotlar, sinaluvchining hayot yo‘li haqida ma’lumotlar
bilan solishtirish lozim.