Психологик таъсир

Таъсирнинг адресати – таъсир йўналтирилган шахс. Лекин ташаббускорнинг суҳбатга тайёргарлиги яхши бўлмаса ёки адресат тажрибалироқ шерик бўлса, у ташаббусни ўз қўлига олиши ва таъсир кучини қайта эгасига қайтариши мумкин бўлади.
Ўз-ўзини назорат қилиш методи. Мақсадга мос ҳаракат учун ташқаридан эмас, балки шахснинг ўзи томонидан мукофотлаш юзага келади. Пациент ўз хулқидаги ўзгариши учун ўзини-ўзи ёқимли мукофот билан тақдирлайди.
Юқорида хулқ-атвор терапеяси методлари билан қисқача танишиб чиқдик. Энди яна бир интерпсихик терапия мажмуасига кирувчи гуманистик йўналишнинг асосчиси Роджерс ғояларига тўхталиб ўтамиз, «мижозга марказланган терапия» методи билан танишамиз.
Гуманистик йўналиш гуманистик фалсафага асосланган бўлиб, у 50-йилларда Калифорнияда вужудга келган. Бу йўналиш вакилларининг фикрича, одам ўзича ўсиши, камол топиши мумкин. Агарда инсонга ўз тақдирини ўзи ечишга шароит яратиб берилса, ҳар бир одамда ўзининг имкониятларини амалга ошириш учун туғма асос фақат мос ижтимоий муҳитдагина ривожланиши мумкин. Боланинг «Мен» концепцияси ижтимоий тажрибалардан келиб чиқиб шаклланади. Идеал сифатида ўз имкониятлари чегарасида ўзининг мавжудлиги ҳақидаги фикр идеал «Мен» концепциясининг туғилишига олиб келади. Реал «Мен» идеал «Мен»га яқинлашишга ва идеал «Мен» даражасида ривожланишга ҳаракат қилади. Одамдаги ўзини ҳурмат қилишга интилиш, бошқалар кўз-ўнгида обрўли (нуфузли) бўлишга интилиш тўсқинлик қилади. Бинобарин, одам ўзлигини йўқотади. Ўзини англаб етишга ёрдам қилиш орқалигина мижоз олдидаги муаммоларни ечиш мумкин, чунки реал «Мен»ни идеал «Мен»га яқинлаштириш орқали ўртадаги оралиқни камайтириш мумкин, деган ғоя илгари сурилади.
Мижозга марказланган терапиянинг асосий усулларини қуйида таҳлил киламиз. Мижоз ўз-ўзига ёрдам бериш имкониятига эга, терапевт эса йўналтирувчидир, деган тамойилга асосланиб, у ўзига нисбатан ҳурмат даражасини оширишга ҳаракат қилиши лозим.
Роджерс энг муҳим 4 та шартни илгари сурган:
1) Терапевт ўз установкаларига қарши чиқиб бўлса-да, мижоз ҳисларига шартсиз ижобий муносабатда бўлиши керак.
2) Мижознинг эмпатия ҳисларини терапевт ўз тажрибасига таянган ҳолда ҳис килиб кўриши, оламга унинг нигоҳи билан қараши лозим.
3) Аутентлик – ўзининг ички жавобларини ниқобламасдан мижоз билан муносабатга киришиш.
4) Терапевт мижоз муаммосини тушунтиришга, уни ечишга ҳаракат килмаслиги керак. У фақат акс эттирувчи ойна сингари хизмат қилиши ва мижоз айтганларини эшитиб ўтириши лозим. Мижоз фикр билдириши давомида унинг муаммосини терапевтик шаклдаги аксини кўриб, уни янгича мантиқий таҳлил килиш орқали ечиши мумкин. Роджерснинг фикрича, одам ўз реал «Мен»и ҳақида тасаввурга эга бўлганидагина ўз муаммосини ҳал қилиш йўлини топади. Терапевт одамнинг реал «Мен»ини кўришга ёрдам бериши зарур.
Бу метод асосан ҳисларини ва фикрларини очиқ-ойдин айта оладиган мижозларга самарали ёрдам беради.
Вильгэльм Райх Гештальттерапия Фредерик Перес томонидан асосланган бўлиб, ушу метод гештальтпсихологиянинг «шакл-фон» назарияси замирида ишлаб чиқарилган трансакцион анализ назарияси. Бу назария Э.Брен томонидан ишлаб чиқилган. У асосан ижтимоий муаммолар ва муносабатларни ижобийлаштиришга қаратилган. Э.Бреннинг фикрича, одам ҳаётида уч хил позициядан иборат ролни уйнайди: «ота-она», «катта одам» ва «ёш бола». Одам ҳаётда шу позициялардан бирига асосланиб фаолият кўрсатишга ўрганган. Вазиятга қараб бу позициялар ўзгариб боради. Чунончи, болада ёшлигидан катта одам ҳақидаги тасаввури асосида «катта одам» позицияси, ота-онанинг таъсири натижасида эса «ота-она» позицияси вужудга келади.
Болалигидан тўпланган тажриба боланинг шахсий позициясини вужудга келтиради ва бу нарса унинг муносабатларида намоён бўлиши мумкин. Масалан, бир одам бошқа одамга ота-она позициясидан туриб маслаҳат килса, бошқаси эса бола позициясидан туриб жавоб қилиши ёки қарама-қаршилик мавжуд бўлса, у ҳолда бошқа позицияларнинг биридан жавоб бериш эҳтимоли мавжуд. Қарама-қаршилик, яъни трансакцияларнинг қарама-қарши келиши конфликт (низо)ларнинг олдини олиш ролларини ижро этмасдан туриб, яшаш учун ўзидаги «катта одам» позициясини англаб етганидагина ривожлантириши мумкин. Бу метод одамнинг муносабатларини англашга ёрдам беради.