Psixodiagnostika Universitetlar uchun darslik

2 4 6 4-bob. Aqlni o'lchash
Shakl. 4.16. Bioekologik model
h degan taxmin bilan model
2

agar proksimal jarayonlar va tashqi muhitning distal manbalari darajasi doimiy ravishda o'zgarib tursa, ilgari taxmin qilinganidan ancha yuqori yoki ancha past bo'ladi

.
Ushbu bayonotdan kelib chiqadigan yashirin taxmin shundan iboratki,
genotipik farqlar qanchalik katta
bo'lsa, proksimal jarayonlar fenotipik farqlarning kuchayishiga shunchalik katta ta'sir ko'rsatadi, lekin faqat "yaxshi" uslarda-
atrof-muhit. Shuning
uchun dz va MZ egizaklari o'rtasidagi korrelyatsiya koeffitsientlaridagi farqlar deyarli har doim "boy" muhitda "muammo" ga qaraganda ko'proq namoyon bo'ladi-
Nuh" (Bronfenbrener va Ceci, 1993,1994). Shunday qilib,
bioekologik modelga muvofiq, h
2
bir qator qiyosiy
tadqiqotlarda monozigotik egizak juftliklarning kognitiv fenotiplari atrof-muhitga ta'sir qilmasligi emas, balki dizigotik juftliklarning kognitiv fenotiplari
asosan atrof-muhitga ta'sir qilishi juda yuqori
. Boshqacha
qilib aytganda, D3 egizaklar boy atrof-muhit resurslari mavjud bo'lganda bir-biriga kamroq o'xshash
bo'ladi. Bunday manbalarga ega bo'lgan ota
-onalar o'z farzandlarini butunlay bo hqacha tarzda tarbiyala hlari mumkin, bu e a mu iqa rivojlani hini-
musiqa darslari tufayli bitta bolada iste'dod, ikkinchisida esa rag'batlantirish
4.12. Aql-idrok: old shartlar va determinantlar 2 4 7
maxsus o'quv dasturlari yordamida lingvistik ko'nikmalarni rivojlantirish-
g, chet tillarini o'rganish uchun maxsus lagerlarga sayohatlar va boshqalar
.agar resurslar ota-onalarga genetik
jihatdan farq qiladigan egizaklari bilan boshqacha munosabatda bo'lishga imkon bersa, dz egizaklari fenotipik jihatdan kamroq o'xshash bo'lib
qoladi va ular orasidagi ichki korrelyatsiyalar kamayadi. Shu
bilan birga, dz va MZ egizaklari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik oshadi, shuning uchun h
2
yuqoriga ko'tariladi.
Intellektni rivojlantirishning bioekologik modeli mualliflari, agar ular
proksimal jarayonlarga hal qiluvchi rolni belgilashda to'g'ri bo'lsa, unda
ularning darajalari har xil bo'lsa, irsiyatni baholash qiymati o'zgaradi
va bundan tashqari, juda sezilarli bo'ladi, deb hisoblashadi. Bu h
2

proksimal jarayonlarning etishmasligi tufayli ahamiyatsiz bo'lib qolgan qismining noma'lum qiymatini qoldirib, aktuallashtirilgan genetik potentsialning faqat bir qismini aks

ettiradi.
Rus psixologiyasida tabiiy va aql-idrokda orttirilgan o'zaro ta'sir muammosi
uning rivojlanishining zaruriy sharti sifatida moyilliklar haqidagi ta'limotda o'z echimini
topadi. Miya va asab tizimining genetik jihatdan aniqlangan va tug'ma
anatomofiziologik xususiyatlari yoki moyilliklar
faqat aqlni shakllantirish shartlari, uni to'g'ridan-to'g'ri aniqlamasdan.
Irsiyat, albatta, inson rivojlanishidagi shartlardan biri sifatida kiritilgan
, ammo uning qobiliyatlari uning merosining bevosita, bevosita vazifasi emas-
stvenii. Inson qobiliyatlarini rivojlantirishning biologik shartlari, shuningdek,
ijtimoiy shart-sharoitlar insonning iqtidorini va uning rivojlanish imkoniyatlarini aniqlaydi, lekin oldindan
belgilamaydi (Rubinshteyn, 1940, 534-bet).
Depozitlar analizatorlarning tuzilishining individual xususiyatlari
, miya yarim korteksining mintaqalari, asab tizimining tipologik xususiyatlari
, birinchi va ikkinchi signal tizimlarining nisbati.
Bugungi kunda mavjud bo'lgan adabiyotlarda
moyilliklarga nisbatan "tug'ma" va "irsiy" tushunchalaridan farqlanmagan foydalanish juda keng
tarqalgan. Ko'pincha tug'ma va irsiy moyilliklar
aniqlanadi. Masalan, psixologik lug'atlarda taklif qilingan keyingi so'zlarga murojaat qilaylik-
ularning yillar ta'rifi bor. Bir holda, moyilliklar "ba'zi
genetik jihatdan aniqlangan anatomik va fiziologik xususiyatlar" deb tushuniladi
(psixologik lug'at, 1983, 106-bet), boshqasida — "tug'ma
anatomik va fiziologik xususiyatlar" (qisqacha psixologik lug'at, 1985, 98-bet).
Tug'ma va irsiy moyillikni farqlash kerak. Agar birinchi
tushuncha tavsiflovchi bo'lsa, ikkinchisi tushuntirishdir. S. L. Rubinshteyn (1940)
rus psixologiyasida birinchi marta shunday dedi: "...tug'ma bo'lib chiqadigan narsa,
ya'ni tug'ilish paytigacha mavjud bo'lgan narsa, faqat
alohida olingan irsiyatning mahsuli bo'lmasligi kerak; bu embrional rivojlanishning oldingi
jarayoni bilan ham bog'liq. Boshqa tomondan, irsiy shartli
shaxs tug'ilish paytigacha allaqachon shakllangan bo'lib ko'rinmasligi kerak" (534-bet).
Mahalliy psixologiya fanida
qobiliyatlarni (intellektni) shakllantirish jarayonini tushunish ikki yo'nalish bilan ifodalanadi. A.
N. Leontiev kontseptsiyasiga muvofiq, "ikkinchi turdagi qobiliyatlar"asosiy hisoblanadi,
2 4 8 4-bob. Aqlni o'lchash
I. e
.ijtimoiy-tarixiy tajribani o'zlashtirish natijasida paydo bo'ladigan o'ziga xos insoniy qobiliyatlar (yuqori asabiy faoliyatning xususiyatlari bo'lgan tabiiy qobiliyatlarni tan olish bilan birga)
; "
qobiliyatlar tashqi tomondan qurilgan jarayonlarni aks ettiradi" (Leontiev,1959, 144-bet).
S. L. Rubinshteyn (1960, 8-bet) qobiliyatlarning rivojlanishi haqidagi bunday tushunchaga qarshi
: "odamlarning qobiliyatlarini rivojlantirish
ular tomonidan inson faoliyatining tarixiy rivojlanish mahsulotlarini yaratish va o'zlashtirish jarayonida amalga oshiriladi, ammo
qobiliyatlarni rivojlantirish ularni assimilyatsiya qilish, tayyor mahsulotlarni assimilyatsiya qilish emas; yo'l-
nosti odamga narsalardan prognoz qilinmaydi, balki
unda narsalar va narsalar, tarixiy rivojlanish mahsulotlari bilan o'zaro munosabatlar jarayonida rivojlanadi.
Rus psixologiyasidagi qobiliyatlar haqidagi munozarada
psixikani ijtimoiy aniqlash masalasini hal qilishda turli xil yondashuvlar aks etgan.
Aqliy rivojlanishning markazida hech qanday topshiriq yo'q, qobiliyatlarni "shunchaki
tashqi tomondan o'rnatish mumkin emas... shaxsda old shartlar, ichki sharoitlar bo'lishi kerak"
(Rubinshteyn, 1960, 7-bet). Qobiliyatlarning rivojlanishi insoniyatning
ijtimoiy-tarixiy tajribasini o'zlashtirish bilan bog'liqligi aniq, ammo bu o'zlarida mavjud degani emas.-
dividend qobiliyatlarning turli xil rivojlanishi uchun hech qanday sabab yo'q.
Qobiliyatlarni faqat tashqaridan berish mumkin emas.
O'rgatilishi mumkin bo'lgan narsalarni shakllantirish uchun qanchalik katta ahamiyatga ega bo'lishidan qat'i nazar, ular ichki deb taxmin qilishadi
rivojlanish shartlari, yoshi va aslida individualdir va bu ichki
sharoitlar o'ziga xos tabiiy shartlarga ega (Leyts, 1985, 9-bet).
Shunday qilib, aqlning irsiyligi g'oyasi asosida, uzoq
bugungi kunda ham eskirgan emas, hukmronlik qilgan vaqt
, insonning ba'zi aniq meros qilib olingan xususiyatlarini
(masalan, tashqi ko'rinishini) uning ratsionalligi bilan bog'laydigan sodda va mulohazali yondashuvdir. Genetik, vrozh-
berilgan omillarni aqlni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar sifatida tushunish kerak
. Agar aqlning irsiyligi haqida gapiradigan bo'lsak, unda bu aniq bo'lishi kerak
bu bizga dastlab yuqori yoki past sifatida berilmaganligini tasavvur qiling.
Aql-idrok irsiy ravishda miya tuzilmalarining o'ziga xos
faoliyat turiga tayyorligi, insonning noyob salohiyati oqilona bo'lishi bilan belgilanadi.
Psixologik tadqiqotda aql muammosini muhokama qilish-
niyah uning ishchi ta'rifini taklif qilishga imkon beradi:
Aql-idrok-bu shaxsning kognitiv xususiyatlarining nisbatan mustaqil, dinamik tuzilishi bo'lib, u
miya va asab tizimining irsiy jihatdan aniqlangan (va tug'ma)
anatomik va fiziologik xususiyatlari (moyilliklari) asosida vujudga
keladi, ular bilan o'zaro
bog'liq holda madaniy va tarixiy sharoitlar tufayli faoliyatda shakllanadi va namoyon bo'ladi. va asosan
atrofdagi voqelik bilan etarli darajada o'zaro ta'sirni, uning yo'naltirilgan o'zgarishini ta'minlaydi..