Psixodiagnostika Universitetlar uchun darslik

2.6. Psixologik tashxis
Shaxsni o'rganish uchun turli xil psixodiagnostik testlardan (usullardan)foydalanish amaliyoti
"psixologik
tashxis"tushunchasi bilan uzviy bog'liqdir. "Tashxis" (tanib olish) tushunchasi
fan va texnikaning turli sohalarida keng qo'llaniladi, chunki ma'lum hodisalarning mohiyati va xususiyatlarini tanib olish, aniqlash
vazifasi tibbiyotning vakolati hisoblanmaydi. Adabiyotda
biz "psixologik tashxis"tushunchasining ko'plab ta'riflarini topamiz.
Tashxisni tibbiy tushunish, uni kasallik, me'yordan chetga chiqish bilan chambarchas bog'lab
, psixologiya fanida ushbu kontseptsiyaning ta'rifida aks etdi.
Bunday tushunishda psixologik tashxis har doim aniqlangan muammoning yashirin
sababini aniqlashdir. "Tashxis, qaerda bo'lmasin —
tibbiyotda, texnologiyada, menejmentda, amaliy psixologiyada-har doim
aniqlangan muammoning yashirin sababini izlash, aniqlash, ko'pincha
sabab — oqibat munosabatlarining ko'pligi sharoitida" (V. I. Voytko,
Yu.3. Gilbuch, 1976). Shuningdek, ba'zi xorijiy psixologlar
psixologiyada"tashxis" atamasini faqat
har qanday buzilishlar, buzilishlarni "nomlash" uchun ishlatishni taklif qilishdi (Rosenzweig, 1949; va boshqalar).
Bunday qarashlar sohaning noqonuniy torayishiga olib keladi psixologlar-
tashxis, undan aniqlash va hisobga olish bilan bog'liq barcha narsalar tushadi
individual psixologik farqlar normaldir. Psixologik tashxisdan-
2.6. Psixologik tashxis 1 2 7
tayoqlar o'zboshimchalik bilan eng keng, tarixiy jihatdan ajralib chiqadi
tadqiqot sohasi. Psixologik diagnostika sohasi
ham normal, ham patologiyadagi individual psixologik farqlardir.
Psixologik tashxisning eng rivojlangan nazariy sxemalaridan biri
bugungi kunda taniqli polshalik psixolog
Yanush Reykovskiy (Reykowski, 1966) tomonidan taklif
qilingan bo'lib, u psixodiagnostika ishining to'rtta asosiy yo'nalishini ajratib turadi.
1. Faoliyat, xulq-atvor diagnostikasini amalga oshirish, ya'ni. tavsifi, tahlili va
mavzu xulq-atvorining xususiyatlari.
2. Faoliyatni tartibga solish jarayonlari tashxisini qo'yish yoki o'rganish
faoliyat amalga oshiriladigan aqliy jarayonlar.
3. Tartibga solish mexanizmlari, aqliy mexanizmlar tashxisini qo'yish
ularning borishi bog'liq bo'lgan jarayonlar —
asab aloqalari tizimlarining diagnostikasi.
4. Tartibga solish mexanizmlarining genezisini tashxislash yoki qanday qilib savolga javob berish
va bu shaxsning psixikasi qanday sharoitlarda shakllangan.
Faoliyat ma'lum bir natijaga yo'naltirilgan
jarayon sifatida tushuniladi. Faoliyat tashxisi qo'yilganda, Reykovskiy uning ikkita eng yaxshisini ajratishni taklif qiladi-
umumiy jihatlardan ko'ra: instrumental (harakatlarning sifati, tezligi va etarliligi
) va munosabatlar jihati, ya'ni
.sub'ektning o'zi bajaradigan harakatlarga, atrof-muhitga va o'ziga bo'lgan munosabatini ifodalovchi xususiyatlar. Vazifa
psixologik tashxis nafaqat qaysi harakatlar
noto'g'ri ekanligini, balki shaxs qanday harakatlarda muvaffaqiyatli bo'lishi mumkinligini ham aniqlashdir
. Faoliyatning tizimlashtirilgan xususiyatlarini olish uchun
inson tomonidan jamiyatda bajariladigan asosiy rollar tizimidan foydalanish taklif etiladi.
Reykovskiyning ta'kidlashicha, klinik diagnostika ko'pincha
munosabatlar jihatini hisobga oladi va kasbiy tashxisda instrumental jihatni hisobga olish eng katta ahamiyatga ega
. Harakatlar nima uchun noto'g'ri ekanligi haqidagi savolga javob
berish uchun tartibga solish jarayonlarini tashxislash kerak.
Regulyatsiya jarayonlarini tashxislashda Reykovskiy shartli
ravishda hodisalarning ikki sinfini ajratib turadi: instrumental va munosabatlar tipidagi jarayonlar.
Instrumental turdagi jarayonlar tartibga solish jarayonlarining uchta guruhini
o'z ichiga oladi,ularning har biri o'z vazifasini bajaradi: orientatsiya,
intellektual va ijro etuvchi. Orientatsiya jarayonlarining diagnostikasi
idrokning etarliligini, hodisalarni tushunish qobiliyatini va tushunchalarni shakllantirishni baholashni o'z ichiga
oladi. Intellektual funktsiyalar
faoliyat dasturlarini yaratishni belgilaydi, ularning diagnostikasi rejalashtirish va muammolarni hal qilish samaradorligini baholash bilan bog'liq
. Ijro etuvchi funktsiyalarga psixomotor va og'zaki
reaktsiyalar kiradi. Reikovskiy munosabatlar kabi jarayonlar ostida hissiy
va motivatsion jarayonlarni tushunadi. Hissiy jarayonlarni tashxislashda
vaziyatning xususiyatlari va hissiy reaktsiyalarning xususiyatlari o'rtasidagi muvofiqlik darajasi
hissiyotlarning davomiyligi, kuchi, belgisi va mazmuni
bilan belgilanadi. Motivatsion jarayonlarning diagnostikasi-bu
shaxsni harakatga undaydigan motivlarning turi va intensivligini baholash.
128 2-bob. Psixodiagnostika fan sifatida
Tartibga solish jarayonlari
inson hayoti davomida ishlab chiqilgan asab aloqalarining murakkab tizimlari (dinamik stereotiplar) tufayli amalga
oshiriladi. Ushbu tartibga solish mexanizmlari
inson xatti-harakatlarining barqarorligi va tashkil etilishini ta'minlaydi. Tartibga solish mexanizmlarini tavsiflash uchun muallif
dinamik sxemalarning ikkita sinfini ajratishni taklif qiladi: operatsion (ko'nikmalar,
ko'nikmalar, bilimlar tizimlari) va dinamik (shaxsiy namoyishlar). Shaxsiyat
Reykovskiy tomonidan maxsus tizim sifatida tavsiflanadi, buning natijasida inson xulq
-atvori ma'lum maqsadlarga doimiylik, o'ziga xoslik va yo'nalishga ega bo'ladi.
Shaxsiyat tashxisining maqsadi nafaqat patologiya manbalarini, balki
samarali faoliyat sohalarini ham aniqlashdir.
Reykovskiyni tartibga solish mexanizmlarining genezisini tashxislashda alohida e'tibor beriladi
uchun muhim bo'lgan shaxsning "didaktik jarayonlar tarixi" ni o'rganishga bag'ishlangan
olingan bilim va ko'nikmalarni tahlil qilish, shuningdek
, kutish, ehtiyoj va munosabatlar tizimlari shakllanadigan "ta'lim jarayonlari tarixi" ni diqqat bilan o'rganishni tavsiya
qiladi. "Didaktik fanlar tarixi" ni tahlil qilishda-
cessov ta'lim xronologiyasiga tayanishi kerak
va ta'lim ta'sirining tarixini tartibga solish batafsil anamnestik in davomida mumkin-
terview.
Tibbiy va psixologik tashxis o'rtasidagi bog'liqlik qiziqish
uyg'otadi, bu esa ikkinchisining xususiyatlarini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Asosiy