Psixologiya” fаkulteti “yoshlar psixologiyasi ” yoʻnаlishi 320-21-guruh talabasi isomiddinova sarvinaning

1.2. Zamonaviy psixologiyada emotsiya haqidagi nazariyalari

Uzoq vaqt davomida psixologlar hissiyotlar tabiati haqidagi masalani echishga uringanlar. XVIII-XIX asrlarda ushbu muammo bo‘yicha hech qaday nuqtai nazarlar mavjud emas edi. Keng tarqalgan qarashlardan hissiyotlarning organik ifodalanishlari – bu psixik hodisalarning oqibati haqidagi dalil asosida paydo bo‘lgan intellektuallashtirish nuqtai nazaridir. Tasavvur fundamental psixologik dalil bo‘lib hisoblanadi, bizning hislarimiz esa turli tasavvurlar o‘rtasida o‘rnatiladigan aloqalarga mos keladi, va tasavvurlar o‘rtasidagi nizolika nisbatan ta’sirlanish sifatida ko‘rib chiqiladi, deb hisoblagan I.F. Gerbart, bu nazariyaning aniq ifodasini keltirdi. V. Vundt ham bu nazariyaning tarafdori edi. SHunday qilib, hissiyotlarni tadqiq qilishda ular haqidagi sub’ektiv, ya’ni, hissiyotlarning psixik tabiati haqidagi fikrlar o‘z tasdig‘ini topdi, unga muvofiq psixik jarayonlar ma’lum organik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. 1872 yilda CH. Darvin «Inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi» asarini chop etdi. Uning fikriga ko‘ra, hayvon va odam hulq-atvori o‘rtasida umumiyliklar mavjud. O‘z fikrini u hayvonlar va odamlar turli emotsional holatlarining tashqi ifodalanishini kuzatishdan kelib chiqqan holda, asoslab berdi. Ushbu kuzatishlardan olingan ma’lumotlar evolyusion ta’limot nomini olgan hissiyotlar nazariyasi asosiga qo‘yildi, bu ta’limotga asosan, hissiyotlar tirik mavjudotlar evolyusiyasi jarayonida hayotiy muhim bo‘lgan organizmning yashash sharoitlari va vaziyatlariga moslashishni ta’minlovchi moslashish mexanizmlari sifatida yuzaga keldi. Hissiyotlarning hozirgi zamon tarixi 1884 yilda U. Djemsning «Hissiyot nima?» maqolasining chop etilishidan boshlanadi. U. Djems va undan mustaqil ravishda G. Lange hissiyotlar nazariyasini ishlab chiqdilar, unga asosan, hissiyotlarning paydo bo‘lishi hosil qilinadigan tashqi ta’sirlar, ixtiyoriy harakat va tizimlar sohasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar, emotsional kechinmalarning xuddi o‘zidir. Djems bo‘yicha, «yig‘laganimiz sababli qayg‘ulimiz; qaltiraganimiz uchun qo‘rqamiz; kulganimiz uchun xursand bo‘lamiz». Bu hissiy xabar miyaga ta’sir ko‘rsatib, ma’lum hulqatvorni o‘t oldiradi, teskari somatosensor va visserosensor afferentatsiya esa hissiyotni yuzaga keltirishini bildirad Lekin Djems-Lange konsepsiyasi bir qator e’tirozlarga sabab bo‘ldi. Organik va emotsional jarayonlarning nisbatiga U.Kennon qarama-qarshi fikr bildirdi. Uning aniqlashiga ko‘ra, insonda sun’iy tarzda hosil qilinadigan organik o‘zgarishlar har doim ham hissiyotli kechinmalar birgalikda kuzatilmaydi. Keyinchalik, P.Bardning ko‘rsatishicha, haqiqatda, tana o‘zgarishlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotli kechinmalar deyarli bir vaqtda paydo bo‘ladi, bosh miya tuzilishidagi barcha qismlardan esa hissiyotlar bilan talamusning o‘zi emas, balki, gipotalamus va limbik tizimning markaziy qismlari bog‘lanadi. Lindsey-Xebbning faollashtirish nazariyasi Djems-Lange va KennonBardlarning psixoorganik nazariyalaridan so‘ng paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga ko‘ra, emotsional holatlar bosh miya quyi qismi nayining retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan belgilanadi, chunki bu tuzilma organizmning faolligi darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar esa asab tizimining biror bir seskantiruvchiga javoban faollik darajasining o‘zgarishidir. Nazariyalarning alohida guruhini hissiyotlar tabiatini kognitiv omillar, ya’ni, tafakkur va ong orqali ochib beradigan dunyoqarashlar tashkil etadi. Ularning orasida, birinchi navbatda, L. Festingerning kognitiv dissonans nazariyasini ta’kidlab o‘tish lozim. Uning asosiy tushunchasi dissonansdir. Bu sub’ektning ob’ekt haqida psixologik qarama-qarshi ma’lumotga ega bo‘lgan vaziyatda yuzaga keladigan salbiy emotsional holat. Bu nazariyaga muvofiq, ijobiy emotsional kechinmalar odamda o‘zi kutgan natijalar tasdiqlanganida paydo bo‘ladi. Bunday ijobiy emotsional holat konsonans sifatida xarakterlanadi, Salbiy hissiyotlar faoliyatdan kutilgan natijalar va voqeiy natijalar o‘rtasida farqlar yoki dissonans bo‘lganida yuzaga keladi. S.Shexterning kognitiv-fiziologik konsepsiyasiga asosan, paydo bo‘ladigan emotsional holat qabul qilinadigan rag‘batlar va yuzaga keladigan jismoniy o‘zgarishlar bilan birga insonning o‘tmish tajribasi va uning vaziyatni sub’ektiv baholashi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda baholash uning dolzarb qiziqishlari va ehtiyojlari asosida shakllanadi. Kognitivistik nazariyalar qatoriga P.V. Simonovning hissiyotlar axborot beruvchi konsepsiyasi ham kiritilishi mumkin. Bu nazariyaga asosan, emotsional holat individ dolzarb ehtiyoji sifati va jadalligi, hamda, uni qondirish ehtimolligini baholashi bilan belgilanadi. Bu ehtimollikni baholashni inson tug‘ma va avval orttirilgan individual tajriba asosida, ixtiyorsiz ravishda ehtiyojni qondirish uchun taxminiy zarur vositalar, vaqt, zahiralar haqidagi ma’lumotni ayni vaqtda olgan ma’lumot bilan taqqoslagan holda amalga oshiradi. P.V. Simonovning yondoshuvi quyidagi formulada aks etgan: H = E (M – A), bunda H – hissiyot, uning kuchi va sifati; E – dolzarb ehtiyoj kattaligi va o‘ziga xos xususiyati; M – dolzarb ehtiyojni qondirish uchun zarur ma’lumot; A – ayni paytda insonda mavjud bo‘lgan tegishli axborot. Ushbu formuladan kelib chiqadigan oqibatlar quyidagicha: agar insonda ehtiyojlar mavjud bo‘lmasa (E = 0), u holda hissiyotlarni ham sezmaydi (H = 0); ehtiyoj sezayotgan inson uni amalga oshirish uchun to‘la imkoniyatga ega bo‘lgan holatda ham, hissiyotlar yuzaga kelmaydi. Agar ehtiyojni qondirish ehtimolligining sub’ektiv baholanishi yuqori bo‘lsa, ijobiy hislar namoyon bo‘ladi
Inson hissiyotli kechinmalarida ikkinchi signal tizimi katta ahamiyatga ega, chunki kechinmalar tashqi muhitning bevosita ta’sirlari bilan birgalikda so‘zlar, fikrlar orqali ham yuzaga kelishi mumkin. Xuddi shunday, o‘qib chiqilgan hikoya, tomosha qilingan film mos bo‘lgan emotsional holatni yuzaga keltirishi mumkin. Hozirda ikkinchi signal tizimi intellektual, ahloqiy, estetik yuksak insoniy hissiyotlarning fiziologik asosi bo‘lib sanaladi Xulosa o‘rnida hissiyotlarning tarkibiy qismlarini keltirib o‘tish zarur, bular: 1) sub’ektiv kechinma, 2) organizm reaksiyasi, 3) hissiyotlar bilan yuzaga kelgan va xayoldagi fikrlar yig‘indisi, 4) o‘ziga xos yuz ifodasi, 5) umumlashtirilgan hissiyotli reaksiyalar: salbiy hissiyotda atrofdagi voqealarga nisbatan munosabatingiz ham salbiy bo‘ladi, 6) ushbu hissiyot bilan assotsiatsiyalangan harakatlarga moyillik. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, hozirgi vaqtgacha hissiyotlar tabiatiga nisbatan yagona nuqtai nazar mavjud emas. Hissiyotlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar hozirda ham o‘tkazilib kelinmoqda. Hozirda to‘plangan tajribaviy va nazariy material hissiyotlar tabiatining ikkilanganligidan dalolat beradi. Bir tomondan, hissiyotlar – turli psixik hodisalar, shuningdek, kognitiv jarayonlar, inson qadriyatlari tizimi tuzilmasining xususiyatlari va boshqalar kabi sub’ektiv omillar hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, hissiyotlar individning fiziologik xususiyatlari bilan belgilanadi. Hissiyotlar ma’lum seskantiruvchi ta’siri natijasida paydo bo‘ladi, bu esa inson moslashishi va xulq-atvorining boshqarish mexanizmlari ifodasining xuddi o‘zginasidir. Inson kayfiyati, affektlari, hislari va ehtiroslari yig‘indisi uning emotsional hayotini va emotsionallik kabi individual sifatni tashkil etadi. Emotsionallikni insonning hayotiga tegishli bo‘lgan turli xil sharoitlardan hissiyotli ta’sirlanishga moyillik, kayfiyatdan ehtirosgacha – kuchi va sifati turlicha bo‘lgan emotsiyalarni kechirish layoqati, shuningdek, emotsiyalar kuchining tafakkur va hulq-atvorga ta’siri sifatida ta’riflash mumkin.
Hissiyot nazariyalari Hissiyotning eng muhim nazariyalarini uchta toifaga birlashtirish mumkin: fiziologik, nevrologik, kognitiv. Fiziologik nazariyalar shuni ko‘rsatadiki, intrakorporeal reaktsiyalar hissiyotlar uchun javobgardir. Nevrologik nazariyalar shuni ko‘rsatadiki, miyadagi faoliyat hissiy munosabatlarga olib keladi. Va nihoyat, kognitiv nazariyalar fikrlar va boshqa aqliy harakatlar hissiyotlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi deb ta’kidlaydilar. Hissiyotning evolyutsion nazariyasi (Charlz Darvin)
Hissiyotning evolyutsion nazariyasi Charlz Darvin g‘oyalaridan kelib chiqadi, u hissiyotlar moslashuvchan bo‘lganligi va odamlarning omon qolishi va ko‘payishiga imkon berganligi sababli rivojlangan deb da'vo qildi. Masalan, qo‘rquv tuyg‘usi odamlarni kurashishga yoki xavfdan qochishga majbur qildi. Shuning uchun, tuyg‘u evolyutsiyasi nazariyasiga ko‘ra, bizning histuyg‘ularimiz yashashga xizmat qilganligi sababli mavjuddir. Tuyg‘ular odamlarni tirik qolish imkoniyatini oshiradigan atrof-muhit ta'siriga tezda javob berishga undaydi. Bundan tashqari, boshqa odamlar yoki hayvonlarning his-tuyg‘ularini tushunish xavfsizlik va omon qolish uchun hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Jeyms-Lanj tuyg‘u nazariyasi Bu hissiyotning taniqli fiziologik nazariyalaridan biridir. Mustaqil ravishda Uilyam Jeyms va Karl Lange tomonidan taklif qilingan, Ushbu nazariya shuni ko‘rsatadiki, hissiyotlar hodisalarga fiziologik reaktsiyalar natijasida yuzaga keladi. Bundan tashqari, bu hissiy reaktsiya ushbu jismoniy reaktsiyalarni talqin qilishimizga bog‘liq. Masalan, o‘rmon bo‘ylab yurib, ayiqni ko‘rganingizni tasavvur qiling. Siz titray boshlaysiz va yuragingiz otilib chiqadi. Jeyms-Lanj nazariyasiga ko‘ra, siz o‘zingizning jismoniy reaktsiyangizni talqin qilasiz va qo‘rqasiz degan xulosaga kelasiz: "Men titrayapman va shuning uchun qo‘rqaman". Demak, bu nazariya shuni ko‘rsatadiki, siz qo‘rqayotganingiz uchun titrayotgan emassiz, lekin siz titraganingiz uchun qo‘rqasiz. Kannon-Bard tuyg‘u nazariyasi Hissiyotlarning yana bir taniqli nazariyasi - Kannon-Bard nazariyasi. Uolter Kannon turli sabablarga ko‘ra yuqoridagi nazariyaga qo‘shilmadi. Birinchidan, odamlarga hissiyotlar bilan bog‘liq fiziologik reaktsiyalarni hissiyotni sezmasdan boshdan kechirishni taklif qildi. Masalan, yuragingiz sport bilan shug‘ullanganingiz uchun emas, balki qo‘rquv tufayli ham urishi mumkin. Shuningdek, Kannon fiziologik reaktsiyalar bilan bir vaqtda hissiyotlarni his qilishni taklif qildi. Kannon bu nazariyani 20-asrning 20-yillarida taklif qildi, ammo fiziolog Filipp Bard, 1930-yillarda ushbu ishni kengaytirishga qaror qildi. Xususan, ushbu nazariya shuni ko‘rsatadiki, talamus miyaga stimulga javoban xabar yuborib, fiziologik reaktsiyaga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, miya ham hissiy tajriba haqida xabar oladi. Bu bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladi. Shaxter-Singer nazariyasi Ushbu nazariya hissiyotning bilish nazariyalarining bir qismidir va birinchi navbatda fiziologik faollashuv sodir bo‘lishini taklif qiladi. Keyinchalik, shaxs hissiyot yorlig‘ini boshdan kechirishi uchun ushbu faollashuv sabablarini aniqlashi kerak. Rag‘batlantiruvchi fiziologik javobni keltirib chiqaradi, keyinchalik u kognitiv ravishda izohlanadi va etiketlanadi, bu esa hissiy tajribaga aylanadi. Shaxter va Singer nazariyasi oldingi ikkitasidan ilhomlangan. Bir tomondan, Jeyms-Lanj nazariyasi singari, u odamlarga o‘z his-tuyg‘ularini fiziologik javoblardan xulosa chiqarishni taklif qiladi. Biroq, bu vaziyatning muhimligi va shaxslarning his-tuyg‘ularni belgilashga qaratilgan kognitiv talqini bilan farq qiladi. Boshqa tomondan, Kannon-Bard nazariyasi singari, u ham shunga o‘xshash fiziologik reaktsiyalar juda ko‘p turli xil his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atadi deb hisoblaydi. Kognitiv baholash nazariyasi Ushbu nazariyaga ko‘ra, fikr tuyg‘u tajribasidan oldin sodir bo‘lishi kerak. Richard Lazarus bu nazariyaning kashshofi bo‘lgan, shuning uchun uni ko‘pincha Lazarus tuyg‘u nazariyasi deb atashadi. Xulosa qilib aytganda, ushbu nazariy artefakt voqealar ketma-ketligi avval stimulni, so‘ngra hissiyotni o‘z ichiga oladi deb da'vo qilmoqda. Masalan, agar siz o‘rmonda bo‘lsangiz va ayiqni ko‘rsangiz, avval siz o‘zingizni xavf ostida deb o‘ylaysiz. Bu qo‘rquvning hissiy tajribasini va parvoz bilan yakunlanishi mumkin bo‘lgan fiziologik reaktsiyani keltirib chiqaradi. Yuzdagi teskari hissiyotlar nazariyasi Ushbu nazariya yuz ifodalari hissiy tajriba bilan bog‘liqligini ta'kidlaydi. Bir muncha vaqt oldin Charlz Darvin ham, Uilyam Jeyms ham fiziologik reaktsiyalar ba'zida shunchaki hissiyotning natijasi bo‘lish o‘rniga, to‘g‘ridan-to‘g‘ri hissiyotlarga ta'sir qilishini ta'kidladilar. Ushbu nazariya nazariyotchilarining fikriga ko‘ra, hissiyotlar bevosita yuz mushaklaridagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Masalan, ma'lum bir ijtimoiy muhitda o‘z tabassumini majburlashi kerak bo‘lgan odamlar, betaraf yuz ifodasiga ega bo‘lganlarga qaraganda yaxshi vaqt o‘tkazadilar.

Hissiyotlar nazariyasi Tuyg‘ular turli xil jismoniy va psixologik o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladigan va o‘z navbatida insonning fikrlash va xatti-harakatlariga sezilarli ta'sir ko‘rsatadigan turli xil omillarga ega bo‘lgan murakkab bosqichlardir. Ijtimoiy fanlar sohasi insonning his-tuyg‘ulari bo‘yicha tadqiqotlarni chuqurlashtirdi, bu sohada psixologiya o‘zining katta hissasi tufayli ta'sir qiladi. Tuyg‘ular miyaning limbik tizimida paydo bo‘ladi, u odamning xattiharakati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan nerv tarmoqlaridan biriga to‘g‘ri keladi, chunki u insonda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli xil kayfiyat o‘zgarishlariga ta'sir qiladi. Hissiyotlar nazariyasi turlari Tuyg‘ular nazariyasida siz ushbu sohadagi mutaxassislar tomonidan olib borilgan turli xil tadqiqotlarni topishingiz mumkin; psixologlar va gumanistlar, ular o‘rganish mumkin bo‘lgan turli xil tushunchalar va ilovalarni eslatib o‘tadilar. Tuyg‘ularning birinchi nazariyalarini uchta sinfda jamlash mumkin:  Fiziologik - bu hissiyotlarning buzilishi uchun tana o‘rtasidagi javoblar javobgar ekanligini ifodalovchilar.  Nevrologik - bu miya ichidagi harakat hissiyotlarning qizg‘in javoblariga olib kelishini rad etadiganlar.  Kognitiv bo‘lganlar - bu harakatlar va boshqa miya dinamikasini hissiyotlar jarayonida asosiy rol o‘ynashini taklif qiladiganlarEvolyutsiya nazariyasi Evolyutsion pozitsiya hissiyotlar tarqaladigan tarixiy muhitda guruhlangan; Tuyg‘ularning evolyutsion nazariyasiga ko‘ra, hissiyotlar mavjud, chunki ular ilovani optimallashtiradi. Ular bizni atrof-muhitdagi ishontirishlarga tezda javob berishga majbur qiladi, bu bizga muvaffaqiyat va qat'iyatlilik imkoniyatlarini oshirishga imkon beradi. Charlz Darvin his-tuyg‘ular taraqqiyotga ergashganini fosh qilgan, chunki ular moslashgan va odamlar va hayvonlarning omon qolishi va ko‘payishiga imkon beradi. Sevgi va sadoqat tuyg‘ulari odamlarning turmush o‘rtog‘ini izlashga va ko‘payishiga olib keladi. Qo‘rquv hissi odamlardan qo‘zg‘atishni yoki xavf manbasidan qochishni talab qiladi. Xuddi shu tarzda boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish va aniqlash himoya va qarshilikda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Boshqa odamlarning ehtirosli ifodalarini hal qilish orqali biz xavfni ertaroq va yaxshiroq ifoda eta olamiz. Kannon-Bardning hissiyot nazariyasi Cannon-Bard hissiyot nazariyasi fiziologlar Valter Kannon va Filipp Bard tomonidan ishlab chiqilgan; Valter Kannon Jeyms-Lanjning his-tuyg‘ulari haqidagi taklifiga bir necha nuqtada qo‘shilmadi. Kannon, insonlar hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lgan organik harakatlarni, bu his-tuyg‘ularni tasavvur qilmasdan ham qadrlay olishlarini taklif qildi; Xuddi shunday, u hissiy raddiyalar juda tez sodir bo‘lishini ta'kidladi, chunki ular qat'iy jismoniy holatlarning mahsulidir. U birinchi marta 1920-yillarda o‘z gipotezasini bayon qildi va uning ishi keyinchalik 1930-yillarda fiziolog Filipp Bard tomonidan ishlab chiqilgan. Kannon-Bardning his-tuyg‘u nazariyasiga ko‘ra, bu hissiyotlarni his qilish va titroq, terlash va mushaklarning kuchlanishi kabi fiziologik harakatlarni parallel ravishda boshdan kechirishni anglatadi. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, talamus qo‘zg‘atishga