Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

32. Sezgi va uning nerv fiziologik asoslari

Maʼlumki, sezgilar faqatgina tashqi taʼsirlar natijasida hosil boʼlmay, balki organizmning ichki holatida ham amalga oshiriladi. Sezgi nerv tizimining u yoki bu qoʼzgʼatuvchidan taʼsirlanuvchi reaktsiyalari tarzida hosil boʼladi va har qanday psixik hodisa kabi reflektorlik xususiyatiga egadir. Sezgilarning nerv – fiziologik asosini qoʼzgʼatuvchining oʼziga aynan oʼxshaydigan analizatorga taʼsiri natijasida hosil boʼladigan nerv jarayoni tashkil qiladi. Shuningdek, sezgilarning nerv fiziologik asosini oʼrganishda analizator apparati tashkil etadi. Аnalizator – tashqi va ichki muhitdan keladigan taʼsirotlarni qabul qilib olib, fiziologik jarayon boʼlgan qoʼzgʼalishni psixik jarayonga, yaʼni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi. Аnalizator apparati 3 qismdan tashkil topgan boʼlib, ular quyidagilardan iborat:periferik (retseptor) – tashqi quvvatni nerv jarayoniga oʼtkazadigan maxsus transformator qismi;analizatorning periferik boʼlimining markaziy analizator bilan bogʼlaydigan yoʼllarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) nervlar;analizatorning periferik boʼlimlaridan keladigan nerv signallarining qayta ishlanishi sodir boʼladigan qobiq osti va qobiq boʼlimlari.Аnalizatorning qobiq boʼlimida retseptor hujayralarining asosiy qismi jamlangan oʼzak, yaʼni markaziy qism va qobiqning turli joylarida maʼlum miqdorda mavjud tarqoq hujayra qismlaridan tarkib topgan tashqi qism boʼladi. Аnalizatorning oʼzak qismida retseptordan markazga intiluvchi nervlar joylashgan boʼlib, koʼplab hujayralardan iborat. Mazkur analizatorning periferik, yaʼni tarqalib ketgan qismlari boshqa analizatorlarning oʼzaklari bilan yondosh sohalariga kiradi va alohida narsalarni izlash jarayonida butun bosh miya qobigʼining katta qismi ishtirok etishiga erishiladi. Аnalizatorning oʼzagi analiz va sintez qilish funktsiyasini bajaradi, masalan, tovushlarning balandligi.Tarqoq qismlar dagʼal analiz funktsiyalarni, masalan musiqiy ohang va tovushlarni farqlash bilan bogʼliq boʼladi. Аnalizator nerv jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yoʼli manbasi va eng muhim qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi retseptordan taʼsirotni miyaga olib boruvchi nerv yoʼllari va effektordan tarkib topgandir. Reflektor yoyi elementlarning oʼzaro munosabati murakkab organizmning tevarak–atrofdagi olamda toʼgʼri moʼljal olishning organizmning yashash sharoitlariga muvofiq tarzdagi faoliyatining negizini taʼminlaydi.