Pul haqida turli XIL nazariyalar va uning turlari

2.Pul haqidagi turli xil nazariyalar
Pul bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Biz bilamizki bozor ishtirokchilarining hammasi puldan foydalanadi. Resurslarni sotganda, firmalar tovar sotib olganda, davlat soliq undirganda puldan foydalaniladi Shu puldan xonadonlar bozoridan istemol tovarlari sotib olinadi, firmalar resurslar oladi, soliq, badal va qarz kabi majburiyatlarni pul orqali to’lanadi. Xullas, pulsiz hech bir ish bitmaydi, hech kimning hojati chiqmaydi. Pul moliyaviy aktivlardan biri, boshqasi esa aksiya, obligatsiya va sertifikatlar. Biroq pul shunday aktivki, unga to’lov vositasi sifatida hamma vaqt xohlagan tovarlarni va xizmatlarni sotib olish mumkun. Boshqa aktivlar vositasida esa bu ishni bajarib bo'lmaydi⁷.
Dunyoda nechta mamlakat bo'lsa, shuncha milliy pullar bor. Ularning nomida o'xshashlik bo'lsa-da, ular farqlanadi.
Milliy pul — bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to'lov vositasi, deb qabul qilingan puldir.
Milliy pullar turlicha bo'ladi. Ulardan biri tovar shaklidagi puldir. Shunday tovarlar borki, ularning ichki qadr-qiymati bo'ladi, ya’ni ular mehnat sarflab ishlab chiqariladi, lekin boshqa tovarlarga ayirboshlanish xususiyatiga ega bo'ladi. Bunday pulga misol qilib oltinni olish mumkin. Uning ichki qadr-qiymati bor, u qazib va eritib olinadiva u sanoatda ishlatiladi. Undan zargarlik buyumlari, elektronika uchun butlovchi qismlar tayyorlanadi. Garchi hozir oltin tanga pullar ishlatilmasda oltin yuksak likvidli tovar sifatida tovar puli bo'lishi mumkin.
Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo'llanilmaydi deyishi mumkin. Ularning o'rniga qog'oz pullar ishlatiladi. Qog’oz pullar dekretlangan, ya’ni davlat tomon idan pul, deb e’lon qilingan maxsus belgilari bor qog'ozlardir. Qog'oz pullar davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona to'lov vositasi sifatida kiritiladi va bu haqida pulning o'ziga yozib qo'yiladi. Qog'oz pullar kupyura shakliga ega, ular har xil qiymatli bo'lib chiqariladi.
Milliy pullar tangalar shaklida ham zarb etiladi. Ular yirik va mayda pullarga ajratiladi. Yirik pul qog'oz shaklida, mayda pul tanga va chaqa shaklida bo'ladi.
Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi: u mamlakatdagi yagona to'lov vositasi hisoblanadi, u himoya belgilariga ega, uni qalbakilashtirish qiyin bo'la-di. Milliy pulning o'z ko'rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib tanib olish mumkin.
Pul o'z shakli jihatidan qog'oz, tanga va chaqa pullardan tashkil topsa, muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo'lmagan pullarga ajratiladi.
Naqd pullar — bu aniq m oddiy shakldagi qog'oz va tanga pullar bo'lib, ular qo'ldan qo'lga o'tib yuradi. Bu eng ko'p tarqalgan to'lov vositasidir. Biroq oldi-berdi aloqalariga naqd bo’lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu pul aniq moddiy shaklga ega emas, u hayoliy pul, ya’ni uning bor-yo'qligini qo'l bilan ushlab va ko’z bilan ko'rib bo’lmaydi, balki xayolan tasavvur etiladi. Naqd bo'lmagan pul bu bankdagi ayrim fuqarolar, firmalar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan puldir. Naqd bo'lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o’sib boradi .
Naqd bo'lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham to'lovlarda qoplaniladi. To’lov yuz berganda pul bir hisob varaqdan boshqasiga otkaziladi yoki chek yozib beriladi, chek esa to’lovga qabul qilinadi.
Aholi naqd pul yoki chekdan tashqari plastik kartochkalardan ham foydalana-di. Biroq ularning o'zini pul deb bo'lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul kartochkaning o'zi emas, balki borligi unda qayd etilgan, lekin bankdagi pul egasining hisob varag'ida yozilgan puldir.
Pul qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar iqtisodiyotda har xil xizmat qi-ladi. Shu jihatdan aktiv va passiv pullar mavjud. Aktiv pul bu amalda harakatda bo'lgan, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to'lov vositasi sifatida ishlab turgan puldir.

Passiv pul bu iqtisodiy oborotda ishtirok etmay turgan puldir, u jamg'arma, pul rezervlari va kassa qoldiqlaridan iborat puldir. U odatda muhlatli depozitlar va bank omonatlarida saqlangan pul bo'lib, vaqtinchalik egasi tomonidan ishlatil-may turadi.

Barcha pul turlari iqtisodiyotda pul massasini tashkil etadi. Pul massasi muay-yan mamlakatda, muayyan paytda muomalada yuruvchi barcha pul turlarining miqdoridir. Pul massasi uning agregatlaridan iborat bo'ladi.
Pul agregati — bu pulning likvidligi jihatidan turli guruhlarga ajralishidir. Eng oldingi agregatga likvidligi yuqori pullar kiritiladi. Ammo eng so'nggi agregatlar likvidligi pastroq pullardan iborat bo'ladi.
Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham bo'ladi, bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi puldir.
Pul muomalasi — bu pulning qo’ldan qo’lga o‘tib, doimiy harakatda bolishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlal tashkilotlari kas-sasiga kelib tushadi. Bu yerdan pul ishlovchilar va nafaqaho’rlar qo'liga o’tadi. Ular tovar va xizmatlarni tirikchilik uchun xarid etgach, davlat va nodavlat tashkilotlar resurs yoki iste’mol tovarni olgach, pul yana qayta bankka keladi. Tovarlar xarididan ortib qolgan pul bankka omonatlar sifatida qo'yiladi. Pulning bunday harakati uzluksiz takrorlanib turadi. Mana shu pul oboroti deb yuritiladi⁸.
Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi, deb yuritiladi. Monetizatsiya darajasi turli mamlakatlarda har xil bo'ladi, chunki pulga talab bir xil emas.
Pul muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining nuihim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo'lishini belgilab beradi.
Pul muomalasi qonuni shunaay iqtisodiy qonundirki, unga binoan muomaladagi pul miqdori sotiladigan tovar va xizmatlar narxining umumiy summasiga to'g'ri mutanosiblikda, pul harakatining tezligiga teskari mutanosihlikda bo'ladi.
Pulga talab va pul taklif
Pulga talab pul miqdorini belgilaydi, shunga binoan muomalaga pul chiqarilganda tovar-pul muvozanati hosil bo'ladi.
Pul emissiyasi — bu pulning davlat tomonidan Markaziy bank orqali muomalaga chiqarilishidir.
Pul emissiyasi unga bo’lgan talabni qondirishga qaratiladi. Pulga talabni esa quyidagi omillar yuzaga keltiradi:
-Tovar va xizmatlarni xarid etish ehtiyoji, buni transaksion, ya’ni oldi-sotdi bitimlari yuzaga keltiradigan ehtiyoj, deb yuritiladi.
-Spekulyatsiya qilish ehtiyoji. Bu birjalarda tovarlar va moliyaviy aktivlarni olib-sotish uchun zarur bo'lgan pulga talab chaqiradi
- Har ehtimolga qarshi pulni qo‘lda saqlab turish zarurati. Iqtisodiyot ishtirokchilari kutilmagan to'lov ishlariga duch kelganda puldan qiynalib qolmaslik uchun unga ega bo'ladilar.
- Pulning aylanish tezligi. Bu pulni qanday vaqtda qo'ldan qo'lga o'tib turishini bildiradi. Agar pul tez aylansa, u kam talab qilinadi va aksincha. Hisob-kitob ishlarini elektron vositalarida va avtomatik tarzda bajarilishi kam pul bilan ko'p ishlarni amalga oshirilishini bildiradi.
Pulga talab tez o'zgaradi. Shunga binoan pul taklill ham o'zgaradi. Talabni hisobga olib pulni bir ozaytirib, bir ko'paytirib turadilar.
Bu ishda turli usullar qo'llaniladi:
a) Davlat qarz olganda pul kamayadi, qarzni to'laganda pul ko'payadi.
b) Pul rezervlarining hosil bo’lishi. Bunda naqd bo'lmagan pullarning bir qismi zaxiraga aylanadi.
Pul bozori -moliyaviy bozorning tarkibiy qismi bo’lib, unda pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar harakati ularga bo’lgan talab va taklif ta‘sirida uyg‘unlashtiriladi⁹.
Pul bozori turlari
1. Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari bozori.
2. Kredit boshqa aktivlar vositasida esa bu ishni bajarib bo'lmaydi¹⁰.
Dunyoda nechta mamlakat bo'lsa, shuncha milliy pullar bor.
o'xshashlik bo'lsa-da, ular farqlanadi. Milliy deb qabul qilingan puldir. Milliy
ishlatilmasda oltin yuksak likvidli tovar sifatida tovar puli bo'lishi mumkin Hozirgi kupyura shakliga ega, ular har xil qiymatli bo'lib chiqariladi. Milliy ajratiladi. Yirik pul qog'oz shaklida, mayda pul tanga va chaqa shaklida bo'ladi.
Milliy mumkin. Pul o'z qilish jihatidan naqd va naqd bo'lmagan pullarga ajratiladi. Naqd boradi naqd o’tkaziladi yoki chek yozib beriladi, chek esa tolovga qabul ailinadi. Aholidagi pul egasining hisobvarag'ida yozilgan puldir. Pul bo'lgan, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to'lov vositasi sifatida ishlab turgan puldir. Passiv turadi. Bar massasi uning agregatlaridan iborat bo'ladi. Pul agregati — pastroq pullardan iborat bo'ladi. Milliy pull muomalasi — bu pulning qo’ldan qo’lga o‘tib, doimiy harakatda bolishidir. Pul banklardan pul oboroti deb yuritiladi¹¹.
Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uni iqtisodiyotining nuihim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo'lishini belgilab beradi. Pul muomalasi summasiga to'g'ri mutanosiblikda, pul harakatining tezligiga teskari mutanosihlikda bo'ladi. Pulga va pul taklif Pulga talab pul miqdorini bo'ladi. Pul emissiyasi — bu pulning davlat chiqarilishidir.Pul emissiyasi unga keltiradi:
-Tovar va xizmatlarni xari ehtiyoj, deb yuritiladi.
-Spekulyatsiya qilish ehtiyoji. talab chaqiradi
- Har ehtimolga qarshi pulni qo‘lda bo'ladilar.
- Pulning aylanish tezligi. Bu puloshirilishini bildiradi. Pulga talab tez o'z usullar qo'llaniladi:
a) Davlat qarz olganda aylanadi.
Pul bozori -tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar harakati ularga bo’lgan talab va taklif ta‘sirida uyg‘unlashtiriladi¹². Pul bozori turlari resurslari bozori.
3. Banklararo depozitlar bozori.
Pul massasi – bu naqd va naqdsiz shaklda mavjud bo’lgan, belgilangan vazifalarni bajaruvchi barcha pul vositalari yig’indisidir. Yalpi pul taklifi iqtisodiyotdagi mavjud barcha pullar miqdori bilan aniqlanadi.
Pulga talab va pul taklif
Pulga Transaktsion talab – tovar va xizmatlarni sotib olishga xizmat qilishi sababli, u bitimlar uchun pulga talab ham deyiladi.
Pulga bo’lgan umumiy talab – bitimlar uchun va aktivlar tomonidan pulga talabni o’z ichiga oladi .
Oltin va qog’oz pulning o’zaro bog’liqligi
Qog'oz pullar bozor iqtisodiyoti yoki unga o'tish davrida oldingi maz-munini tark etmagani holda, ya’ni maxsus tovarsifatida, umumiy ekvivalentlik mazmunini saqlab qolgani holda, yangi mazmun kasb etadi. Bu davrda uning tabiati, tarkibi yanada murakkablashib boradi. Agar oddiy tovar va xizmatlar ayirboshlanishi, ya’ni oldi-sotdi bo'lishida pulga tovar sotib olishdan asosiy maqsad biron-bir naflilikni iste’mol qilish uchun sotib olish, o'zlarining shax-siy ehtiyojini qondirish bo'lsa, bozoriqtisodiyoti yoki unga o'tish davrida puldan faqatgina shaxsiy ehtiyojni qondirish maqsadida emas, balki daromad, foyda olish maqsadida foydalaniladi¹³.
Puldan uni bankka qo'yib foiz olish, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olib, ishlab chiqarishni tashkil etish yoki tijorat faoliyatini olib borib, foyda olib, dividend daromadlari olish maqsadlarida foydalaniladi. Pul endi o'z egasining qo'lida foyda. daromad olish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Buning natijasida qog'oz pullar ikkita tarkibiy qismga ajraladi: naqd pullar va kredit