Pul, kredit va banklar

1.4. Pulning turlariga umumiy tavsif 
                                                           
15
Dolan E., Kempbell., Kempbell R. Dengi bankovskoe delo i denejno – kreditnaya politika. –M.: 
Profiko, 1991. –S. Shuningdek, Xarrisa L. Denejnaya teoriya. –M.: Progress, 1990. –S.82.  
 

---

Kishilik jamiyatida ayirboshlash munosabatlarining chuqurlashuvi, mehnat taqsimotining 
rivojlanishi  pulning  oddiy  tovar  shaklidan,  hozirgi  kunda  hisob  –  kitoblarda  qo‘llanilayotgan 
elektron pullar ko‘rinishi  darajasigacha yetib kelishiga sabab bo‘ldi. Albatta bu juda uzoq davrni 
o‘z  ichiga  oladi.  Kishilar  stixiyali  tarzda  hayot  kechirgan  va  natural  xo‘jalik  tuzumi  sharoitida 
turli buyumlar, hayvonlar, mahsulotlar pulning vazifasini bajargan bo‘lsa,  miloddan oldingi VII 
– VI asrlarda metallar pul sifatida amal qilgan, XI va XII asrlarda qog‘oz pullar, XX asrdan esa 
elektron pullar iqtisodiyotga to‘lov vositasi sifatida kirib keldi.  
Demak, pul  bugungi  kundagi  ko‘rinishiga  yetib  kelguncha  juda  uzoq  davr  va  ijtimoiy – 
iqtisodiy  jarayonlarni  bosib  o‘tgan.  Pulning  turlarini  o‘rganishda  uni  asl  qiymatga  ega  bo‘lgan 
(haqiqiy)  pul  va  asl  qiymatga  ega  bo‘lmagan  (o‘rinbosar)  pul  sifatida  o‘rganish  maqsadga 
muvofiq.  Odatda  haqiqiy  pullar  to‘lov  vositasini  bajarganda  ular  o‘z  qiymati  bo‘yicha 
ayirboshlash  jarayonida  ishtirok  etgan,  iqtisodiyotda  pul  massasini  tartibga  solish  bo‘yicha 
muammolar mavjud bo‘lmagan. 
Asl qiymatga  ega bo‘lmagan pullarning haqiqiy  qiymati nominal qiymatiga nisbatan bir 
necha marta past  bo‘lib,  ular  muomalaga chiqarilgandan  keyin  doimiy  ravishda  tartibga  solinib 
turish  lozim.  Aks  holda  iqtisodiyotda  pul  massasi  tovar  massasiga  nisbatan  ortib  ketadi  va 
qog‘oz pullar o‘zining to‘lov vositasi sifatidagi qobiliyatini yo‘qotadi. 
Haqiqiy pullar quyidagi xossalarga ega bo‘lgan: 
 – nominal qiymatning real qiymat bilan mutanosibligi; 
 – qiymatning qardsizlanmasligi, ya’ni haqiqiy pullar har qanday sharoitda ham o‘zining 
dastlabki qiymatini yo‘qotmagan; 
 – ularni boshqa tovarlar kabi iste’mol qilish mumkinligi.  
Biroq,  natural  pullarning  hammasi  ham  yuqoridagi  xossalarni  uzoq  muddatga  saqlab 
turish  imkoniyatiga  ega  bo‘lmagan.  Masalan,  bug‘doy,  tamaki,  choy,  baliq,  jun  kabilar  vaqt 
o‘tishi bilan o‘zining dastlabki xususiyatlarini yo‘qotgan.