Pul, kredit va banklar

Forfeyting operatsiyalari 
 
Forfeyting  operatsiyalari  asosan  yirik  banklar  va  kompaniyalar  o‘rtasida 
uzoq  muddatga,  juda  katta  miqdordagi  moliyaviy  mablag‘larni  to‘lashda 
qo‘llaniladigan operatsiyalar hisoblanadi.  
Forfeyting  operatsiyasida,  faktoring  operatsiyasidagi  kabi  uch  tomon 
ishtirok etadi.  Birinchisi, mol yetkazib beruvchi, ikkinchisi, mol sotib oluvchi va 
uchinchisi, vositachi – bank yoki moliyaviy muassasa. 
Forfeyting operatsiyalarining faktoring operatsiyalaridan asosiy farqi sifatida 
ushbu operatsiyalar uzoq muddatga (6 oydan 5 – 6 yilgacha) va yirik summalarga 
tuzilishini ta’kidlash mumkin.  
Forfeyting  iqtisodiy  termeni  odatda  majburiyatni  sotib  olish  ma’nosida 
qo‘llaniladi,  uni  so‘ndirish  tovar  va  xizmatlarni  sotib  olish  jarayonida  kelgusida 
yuz beradi. “a forfait” so‘zi frantsuzchadan vujudga kelgan bo‘lib, “huquqdan voz 
kechish” ma’nosini anglatadi. Forfeytingda pul mablag‘ini olishga talabgor bo‘lgan 
sotuvchi  o‘tkaziladigan  veksel  inodassamentiga
60
  “to‘lovni  qaytarish  shartisiz” 
so‘zini  qayd  etish  orqali  to‘lov  regressidan
61
  o‘zini  himoya  qiladi.  Forfeyting 
vekslini sotuvchi asosan yirik eksporterlar hisoblanib, ular vekselni to‘lov hujjati 
sifatida  aktseptlab  sotilgan  tovar  yoki  ko‘rsatilgan  xizmatlarning  summasini 
diskont  asosida  zudlik  bilan  to‘lash  hisobiga  barcha  risk  va  majburiyatlar  bilan 
birgalikda  forfetterga  (ya’ni  vekseldagi  summani  to‘lab  beruvchi  va  o‘zida  qayd 
etib boruvchi bankka) o‘tkazadi.  
Agar  importer  birinchi  darajali  to‘lov  qobiliyatiga  va  yuqori  moliyaviy 
mavqiega  ega  bo‘lmasa,  har  qanday  forfetterlangan  qarz  summa  aval
62
  shaklida 
kafolatlangan yoki chaqirib olinmaydigan bank kafolatiga ega bo‘lishi lozim. 
Vekselni forfeterlash paytida undagi summa forfet krediti berilayotgan to‘liq 
muddatga  diskont  asosida  forfetter  tomonidan  avans  tarzida  ushlab  qolinadi. 
Eksporter  forfet  krediti  bo‘yicha  hech  qanday  majburiyatni  o‘ziga  olmaydi, 
faqatgina  u  jo‘natayotgan  tovarlar  va  ko‘rsatilayotgan  xizmatlarning  sifati  va 
tuzilayotgan  hujjatlarning  qonuniyligi  hamda  haqoniyligini  ta’minlashga  mas’ul 
hisoblanadi. 
Forfeyting  operatsiyalariga  misol  sifatida  AQShning  Boing  samolyotini 
ishlab chiqaradigan kompaniya bilan yirik avikompaniyalar o‘rtasidagi o‘zaro oldi 
– sotdilarni keltirish mumkin. Chunki, boeng samolyotlarining bahosi juda yuqori 
                                                           
60
Индоссамент – векселни бошқа шахсга ўтказиш ҳуқуқини берувчи орқа тарафидаги ёзув.  
61
Регресс – олдин тўланган суммани қайтаришни талаб этиш. 
62
Авал – вексел бўйича тўланмай қолган суммани тўлаб бериш ҳақида мажбуриятни олиш. 

---

bo‘lishi  aviakompaniyalarga  ushbu  mablag‘larni  birdan  to‘lash  imkoniyatini 
bermaydi, biroq o‘z navbatida ishlab chiqarilgan samolyot uchun tegishli to‘lovni 
ololmagan 
samolyotsozlik 
kompaniyasida 
ishlab 
chiqarish 
jarayonining 
uzluksizligini  ta’minlashda  muammolar  vujudga  keladi.  Aynan  shu  muammo 
banklarning  ishtirokida  forfeyting  operatsiyalari  orqali  hal  etiladi.  Bundan  bank 
samolyotni  sotib  olgan  aviakompaniyaning  boeng  kompaniyasi  oldidagi 
majburiyatlarini  sotib  oladi  (savdo  trattasi,  o‘tkazma  yoki  oddiy  veksel  shaklida) 
va  to‘lovni  bir  yo‘la  amalga  oshiradi,  kelgusida  esa  bank  va  aviakompaniya 
o‘rtasida  tuzilgan  shartnomaga  bo‘yichaasosiy  summa  tegishli  jadval  asosida, 
qo‘shimcha foiz to‘lovlari bilan birgalikda undirib boriladi.