Pul, kredit va banklar

kafolatlarberishi  mumkin.  Albatta,  berilgan  kafolatlar  evaziga  banklar  ma’lum 
darajadagi foydani olishni rejalashtiradi.  
Yuqorida  qayd  eilganlarga  asoslanib,  banklarning  aktiv    operatsiyalarini 
to‘rtta guruhga ajratish mumkin. 
 1.Erkin zahiralar – bunga kassadagi naqd pullar, Markaziy bankdagi vakillik 
hisobvaraqlaridagi 
qoldiqlar, 
boshqa 
kredit 
tashkilotlarning 
vakillik 

---

hisobvaraqlaridagi mablag‘lar. Erkin zahirlar yuqori likvidli mablag‘lar hisoblanib, 
bankka qisman yoki umuman daromad keltirmaydi. 
2.Berilgan  kreditlar  va  depozit  ko‘rinishida  boshqa  moliya  muassasalariga, 
shuningdek Markaziy bankka joylashtirilgan mablag‘lar. 
3.Investitsiyalar  –  bu  bankning  qimmatli  qog‘ozlarga  va  nomoddiy 
aktivlarga,  shuningdek  pay  ko‘rinishida  xo‘jalik  faoliyatiga  yo‘naltirilgan 
resurslari. 
4.Bankning  o‘ziga  (ichki  investitsiyalar)  moddiy  va  nomoddiy  aktivlarga 
yo‘naltirilgan    mablag‘lari.  Bunga  bank  faoliyatini  tashkil  etish  uchun  zarur 
bo‘lgan binolar, jihozlar va boshqa uskunalar kiradi.  
Tijorat  banklarining  daromadi  bankning  2  va  3  guruhiga  kiruvchi  aktiv 
operatsiyalari  hisobidan  tashkil  topib,  bank  aktivlarining  risk  darajasi  qancha 
yuqori bo‘lsa, ushbu operatsiyalardan kelayotgan daromadlar miqdori ham shuncha 
yuqori bo‘ladi va aksincha.  
Demak,  banklarning  aktiv  operatsiyalari  daromad  keltirish  darajasiga 
qarab: 
17. 
Daromad keltiradigan (kredit va investitsiyalar) aktivlar; 
18. 
Daromad  keltirmaydigan  (erkin  zaxiralar,  moddiy)  aktivlarga 
bo‘linadi. 
Aktivlar  Markaziy  bankning  2000  yil  26  apreldagi  420  –  sonli 
yo‘riqnomasiga asosan riskka tortilgan darajasiga qarab to‘rtta guruxga bo‘linadi. 
19. 
Birinchi guruxga – riskdan ozod bo‘lgan aktivlar – 0; 
20. 
Ikkinchi guruxga –minimal risk darajasiga ega aktivlar  – 20; 
21. 
Uchinchi guruxga – o‘rta risk darajasiga ega aktivlar – 50; 
22. 
To‘rtinchi guruxga – yuqori riskli aktivlar  – 100. 
Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 1998 yyil 9 sentyabrda tasdiqlangan 
242  –  sonli  “Tijorat  banklari  va  ularning  filiallari  tomonidan  aktivlar  sifatini 
tasniflash, ssudalar bo‘yicha  yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar o‘rnini  
qoplash  uchun  tashkil  etiladigan  zaxirani  shakllantirish  va  undan  foydalanish”  
tartibiga  asosan  bank  kreditlari  yaxshi  kreditlar,  standart  kreditlar,  substandart 
kreditlar, shubhali kreditlar va umidsiz kreditlar sifatida tasniflanadi.  
Bank  kreditlarini  tasniflashdan  asosiy  maqsad  ularni  to‘liq  qaytarishini 
ta’minlash  bo‘yicha  tegishli  ishlarni  amalga oshirishga qaratiladi.  Bank kreditlari 
“Yaxshi” deb tasniflanganda ularda qaytarilmasligi alomatlari bo‘lmaydi, shu bois 
ushbu  kreditlar  bo‘yicha  tegishli  zaxiralar  ajratilmaydi.  Foizlar  muddati  o‘tgan 
ssudalar "Yaxshi" deb tasniflanishi mumkin emas. 
Kreditlar  “Standart”  sifatida  tasniflangan  aktivlar  bo‘yicha  qaytarilmagan 
kredit summasining 10 foizi miqdorida zaxiralar tuzishi shart. 
“Substandart”  sifatida  tasniflangan  aktivlar  bo‘yicha  bank  asosiy  qarzning 
to‘lanmagan summasining 25 foiziga teng bo‘lgan zaxiralarni shakllantirishi lozim. 
“Shubhali” deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarz to‘lanmagan 
summasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi shart. 
Bank  tomonidan  berilgan  kreditlar  kamida  180  kunga  kechiktirilganda  bular 
“umidsiz” deb tasniflanadi. Umidsiz deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy 
qarzning to‘lanmagan summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar yaratishi kerak. 

---

Bank  aktivlari  likvidli,  ya’ni  tez  naqd  mablag‘ga  aylantirish  imkoniyati 
bo‘lishi kerak. Bank aktivlari likvidlilik nuqtai nazaridan quyidagilarga bo‘linadi: 
23. 
Yuqori  likvidli  aktivlar  –    bevosita  pul  ko‘rinishidagi 
mablag‘lar  bo‘lib,  ushbu  aktivlar  istalgan  paytda  bank  maburiyatini 
bajarishga yo‘naltirilishi mumkin; 
24. 
Qisqa  muddatli  likvidli  aktivlar  –  qisqa  muddatli  kreditlar  va 
ikkilamchi bozorga ega bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar; 
25. 
Qiyin realizatsiya qilinadigan aktivlar  – o‘rta va uzoq muddatli 
kreditlar,  ikkilamchi  bozorga  ega  bo‘lmagan  qimmatli  qog‘ozlar,  pay 
ulushlari va boshqalar; 
26. 
Past  likvidli  aktivlar  –  bankning  asosiy  vositalariga 
yo‘naltirilgan mablag‘lar kiradi. 
Xulosa  qilib  aytganda,  banklarning  aktiv  operatsiyalari  ularning  foydasini 
shakllantirishga  xizmat  qilish  bilan  birga,  ma’lum  darajadagi  risklarni  vujudga 
kelishiga  sabab  bo‘ladi.  Banklar  aktiv  operatsiyalarni  bajarishda  asosiy  e’tiborni 
mavjud  risklarning  darajasini  pasaytirish  orqali  balansning  likvidligini 
ta’minlashga qaratadi.