Pul mablag’lari hisobi mundarija

3.Boshqa pul mablag’larining hisobi
Boshqa pul mablag‘lariga 5500 "Bankdagi mahsus schyotlar”deb nomlanuvchi bosh schyotdagi pul mablag‘lari kiradi. 5500 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyoti respublika xududida va xorijda akkreditivlar, chek daftari, boshqa to‘lov xujjatlarida (veksellardan tashqari) joriy, alohida va boshqa mahsus schyotlarda O‘zbekiston Respublikasi valyutasida va xorijiy valyutadagi pul mablag‘larining mavjudligi va harakati haqidagi, shuningdek, maqsadli moliyalash mablag‘larining (tushumlarining) alohida tarzda saqlanishi lozim bo‘lgan qismi harakati haqidagi axborotni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan. 5500 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyotida quyidagi subschyotlar ochilishi mumkin:
5510 "Akkreditivlar"
5520 "CHek daftarchalari”
5530 “Boshqa mahsus schyotlar”
Birinchi subschyotda akkreditivlarda turgan mablag‘larning harakati hisobga olinadi. Hisob-kitoblarning akkreditivlarda turgan mablag‘larning harakati hisobgna olinadi. Hisob-kitoblarning akkreditivlar shaklida amalga oshirilish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan tartibga solinadi.
Pul mablag‘larning akkreditivlarga o‘tqazilishi 5500 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyotining debeti va 5100 "Hisob-kitob schyoti", 6810 "Banklarning qisqa muddatli kreditlari”va boshqa shu kabi schyotlarning krediti bo‘yicha aks ettiriladi. Akkreditivlardagi mablag‘lardan foydalanishiga qarab (bank ko‘chirmalariga muvofiq), 6010 "Mol etqazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar”schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. Akkreditivlardagi foydalanilmagan mablag‘lar bank tomonidan ular o‘tqazilgandan so‘ng 5100 "Hisob-kitob schyoti”yoki 5200 "Valyuta schyoti”debetlanib, 5500 "Mahsus schyotlar”schyoti kreditlanadi. korxona tomonidan taqdim etilgan har bir akkreditiv bo‘yicha 5510 "Akkreditivlar”subschyotiga doir analitik hisob olib boriladi.
5520 "CHek daftarchalari”subschyotida chek daftarchalarida bo‘lgan mablag‘lar harakati hisobga olinadi. Hisob-kitoblarni cheklar bilan amalga oshirish tartibi bank qoidalari bilan tartibga solinadi. Chek daftarchalarini berish paytida mablag‘larni deponentga o‘tqazish 55 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyoti debeti va 5100 "Hisob-kitob schyoti", 5200 "Valyuta schyoti", 6810 "Banklardagi qisqa muddatli kreditlar”va shu kabi schyotlar kreditlanadi. Bankdan olingan chek daftarchalari bo‘yicha summalar korxonaga berilgan cheklarning to‘lanishiga qarab yaqin bankning unga taqdim etilgan cheklarga to‘lanadigan summalarida (bankning ko‘chirmalariga binoan) 5500 "Bankning mahsus schyotlar”schyotining kreditidan hisob-kitoblarni hisobga olish schyotlarining debetiga hisobdan chiqariladi. Berilgan, lekin bank haqini to‘lamagan (to‘lashga takdim etilmagan) cheklarga doir summalar 5500 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyotida qoladi. 5520 "CHek daftarchalari”subschyoti bo‘yicha saldo bankning ko‘chirmasiga oid saldoga muvofiq bo‘lishi kerak. Bankka qaytarilgan cheklarga doir (foydalanmay qolgan) summalar 5500 "Banklardagi mahsus schyotlar”schyotining krediti bo‘yicha 5100 "Hisob-kitob schyoti”yoki 5200 "Valyuta schyoti"ning debeti bo‘yicha korrespondentlanadi. korxonaning xodimlariga kreditorlar korxonalar bilan hisob-kitoblar uchun ularning hisobotiga berilgan chek daftarlaridagi mablag‘larning xarkati operativ tarzda nazorat qilinadi. 5520 "CHek daftarchalari”subschyoti bo‘yicha analitik hisob xar bir olingan chek daftarchasi bo‘yicha yuritiladi. 5500 "Bankdardagi mahsus schyotlar”schyotiga ochiladigan alohida subschyotlarida bankda alohida tarzda saqlanadigan maqsadli moliyalash mablag‘larning (tushumlarning) harakati, jumladan, ijtimoiy muassasalarni (bolalar bog‘chasi, yaslilar va xokazo) saqlash uchun ota-onalardan, boshqa foydalanuvchilardan va o‘zga manbalardan kelib tushgan mablag‘lar; kapital qo‘yilmalarni moliyalash uchun korxona iltimosiga ko‘ra alohida schyotdan tuplanadigan va sarflanadigan mablag‘lar hukumat organlarining subsidiyalari va xokazolar hisobga olinadi. Joriy xarajatlarni (ish haqi, ayrim xo‘jalik xarajatlari, xizmat safari summalari va xokazo) amalga oshirish uchun bankning mahalliy muassasalarida joriy schyotlar ochiladigan korxona tarkibidagi va alohida balansga ajratilgan filiallar, tarkibiy birliklar yuqorida keltirilgan mablag‘lar harakatini aks ettirish uchun 5500 "Bankdagi mahsus schyotlar”schyotiga alohida subschyot ochiladi. Xorijiy valyutadagi mablag‘larning mavjudligi va harakati 5500 "Bankdagi mahsus schyotlar”schyotida alohida hisobga olinadi. Bu schyot bo‘yicha analitik hisobning tuzilishi respublika hududida va xorijda akkreditivlar, chek daftarchalari, boshqa to‘lov xujjatlarida pul mablag‘larining mavjudligi va harakati haqidagi ma’lumotni olish imkoniyatini ta’minlash lozim.
5600 "Pul ekvivalentlari xujjatlari”schyoti korxona kassasidagi pul xujjatlari (pochta markalari, davlat boji markalari, veksellar haqi to‘langan aviapattalar, dam olish uylariga va sanatoriyalarga haqi to‘langan yo‘llanmalar va xokazolarning) mavjudligi va harakati haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan. Pul xujjatlari 5600 "Pul ekvivalentlari xujjatlari”schyotida nomli qiymati bo‘yicha hisobga olinadi va ularning analitik hisobi pul xujjatlarining turlari bo‘yicha yuritiladi. 5710 "Yo‘ldagi pul mablag‘lari”schyoti yo‘ldagi milliy va xorijiy valyutalardagi pul mablag‘lari (o‘tqazmalarning) ya’ni korxonaning hisob-kitob schyoti yoki boshqa schyotida qayd etish uchun banklar kassalarida omonat kassalarga yoki pochta bo‘linmalari kassalariga kiritilgan, lekin hozircha belgilangan maqsad bo‘yicha qayd etilmagan pul summalari (asosan savdo tushumi)ning mavjudligi va harakati haqidagi axborotni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bank muassasalari, omonat kassalari pochta bo‘linmalarining kvitansiyalari tushumni bank inkassatorlariga topshirish uchun ilova qilinadigan qaydnomalar nusxalari va shu kabilar summalarni (masalan, tushumni topshirishda) 5710 "Yo‘ldagi pul mablag‘lari “schyoti bo‘yicha hisobga olish uchun asos bo‘ladi.
Xorijiy valyutalardagi pul mablag‘lari (o‘tqazmalarning) harakati 5710 "Yo‘ldagi o‘tqazmalar”schyotida alohida tarzda hisobga olinadi.
Shunday qilib, pul mablag‘larini yuqorida ko‘rsatilgan tartibda taftish va nazorat olib borish korxonaning pul mablag‘larining samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirish nafaqat ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini va miqdorini oshirish va ularning yuqori baholarga sotish balki mavjud ishlab chiqarish resurslaridagi eng avvalo pul mablag‘laridagi samarali foydalanish hisobiga ham erishish mumkin. Buning uchun esa korxonalardagi pul mablag‘larining harakati ularning kelib tushishi va sarflanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish alohida ahamiyatga egadir. Ushbu vazifa esa eng avvalo pul mablag‘larini hisobga oluvchi buxgalteriya hisobining schyotlari, ularning subschyotlari va analitik schyotlarida shakllanadigan ma’lumotlarni ya’ni korxonani boshqarish uchun zaruriyligi nuqtai-nazaridan yig‘ish qayta ishlash va saqlashni tashkil qilish alohida ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan qaraganda pul mablag‘larining amaldagi hisob tizimini takomillashtirish zaruriyati vujudga kelmoqda. Chunki amaldagi hisob tizimi rejali iqtisodiyot davrida bo‘lib xozirgi bozor munosabatlari talablariga deyarli to‘la javob bermaydi. Bozor munosabatlarining vujudga kelishi faqatgina korxonalarga eskport va import operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan 5200 "Valyuta schyoti"ni kiritish bilan ta’minlanmaydi.
Bankdagi valyuta schyoti korxonaning respublika hududidagi va xorijdagi banklarda valyuta schyotlarida xorijiy valyutadagi pul mablag‘lari mavjudligi va harakati haqidagi axborotni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalarni amalga oshirish va rasmiylashtirish tartibi O‘zbekston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq Qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy xujjatlari bilan tartibga solinadi. Valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalarni hisobga olish uchun schyotlar rejasida 5200 - "Valyuta schyoti”belgilangan va 5210 –mamlakat ichidagi – 5210 va xorijdagi valyuta schyotlari kabi subschyotlarga bo‘linadi. "Valyuta schyoti"ning debetida korxonaning hisob-kitob schyotlariga pul mablag‘larining kelib tushishi aks ettiriladi. Ushbu schyotning kreditida esa korxonaning valyuta schyotlaridan pul mablag‘larining hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Korxonaning valyuta schyotlari krediti yoki debetiga xato yozilgan va bankning ko‘chirmalarini tekshirishda aniqlangan summalar 6860 "Da’volar bo‘yicha hisob-kitoblar”schyotida aks ettiriladi. Valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalar buxgalteriya hisobida bankning ko‘chirmalari va ularga ilova qilingan pulli hisob-kitob xujjatlari asosida aks ettiriladi. Amaldagi qonun va me’yoriy xujjatlarda xar qanday korxonaga chet el valyutasidagi pul mablag‘lariga ega bo‘lish va u bilan xo‘jalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etilgan.
Chet el valyutasidagi muomalalarni rasmiylashtirish uchun bankda joriy valyuta schyotini ochish zarur. Korxonaga valyuta muomalalarini amalga oshirishga xizmat qiluvchi bank O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun mahsus ruxsatnomaga (litsenziyaga) ega bo‘lishi shart. Shunday ruxsatnomaga ega bo‘lgan banklarni vakillik banklari deyiladi. korxonalar o‘zlarining valyuta schyotlarini faqat O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki byuletenida ko‘rsatilgan chet el valyutalarida ochish mumkin.
Valyuta schyotini ochish uchun korxona bankka quyidagi xujjatlarni topshirishi zarur:
1. Valyuta schyotini ochish uchun ariza.
2. Ta’sis xujjatlarining nusxasi (ustav, ta’sischilar shartnomasi, ular notarial idoralar tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi shart).
3. Registratsiyadan o‘tganligi haqidagi xujjatlarning notarius tomonidan tasdiqlangan nusxasi.
4. Korxona soliq inspeksiyasida hisobga olganligi va pensiya fondida registratsiyadan o‘tganligi to‘g‘risida ma’lumotnoma.
5. Korxona boshligi va bosh buxgalterning imzolari va aylanma muxr bosilgan kartochka. Ushbu kartochka notarius tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi zarur.
Valyuta schyoti ochilgandan so‘ng bank va uning mijozi o‘rtasida hisob-kitob kassa xizmatini ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma imzolanadi. Unda bank ko‘rsatilgan xizmat turlari, ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun to‘lanadigan haqlar, mablag‘larni joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va burchlari va boshqalar ko‘rsatiladi.
Barcha korxonalar mulkchilik shaklidan qat’iy nazar O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan kurslar bo‘yicha Respublika valyuta fonliga eskport operatsiyalaridan tushgan valyuta tushumlaridan 50 foizini sotishlari majburiydir.
Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi korxonalar eksport operatsiyalaridan tushgan tushumlarning bir qismini valyuta bozorida sotishlari zarur. Korxonaning valyuta schyoti ochilgan tijorat banki kelib tushgan valyutaning sotiladigan qismini O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining schyotiga o‘tqazib berishi kerak. Valyuta muomalalaridagi ushbu xususiyat tranzit valyuta schyotida kelib tushgan valyutalar hisobini aks ettirishga bevosita ta’sir qiladi.
Valyutani majburiy sotish to‘g‘risidagi topshiriqqa sotilgan valyutaning so‘mdagi ekvivalentini qoplash va uni korxonalarning hisob-kitob schyotiga o‘tqazishni ta’minlovchi to‘lov topshirig‘i ilova qilinadi. Shunday qilib, chet el valyutasidagi barcha tushumlar 2 qismdan iborat bo‘ladi: chet el valyutasining bir qismini joriy valyuta schyotiga, qolganini esa bankdagi hisob-kitob schyotiga so‘mdagi ekvivalenti bo‘yicha o‘tqazib beriladi.
So‘mdagi ekvivalent bu O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan kurslar bo‘yicha chet el valyutasini qayta hisoblashdir. Bunday katta hisoblash har xaftada bir marta O‘zbekiston Markaziy banki e’lon qilgan kurslar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritish uchun 5200 - "Valyuta schyoti"da quyidagi subschyotlarni ochish mumkin:
1. "Tranzit valyuta schyoti".
2."Joriy valyuta schyoti".
3."Chet eldagi valyuta schyoti".
Korxona o‘zining valyuta mablag‘larini nafaqat majburiy balki o‘z xoxishi bilan ham sotishi mumkin. Bu operatsiyadan ko‘riladigan foyda korxonaning valyuta schyoti ochilgan bank orqali amalga oshiriladi va ularning buxgalteriya hisobi 9320 "Boshqa aktivlarni sotish yoki chiqimidan ko‘rilgan foyda”deb nomlanuvchi tranzit schyoti orqali amalga oshiriladi. Korxona o‘zining chet el valyutasini majburiy va ixtiyoriy ravishda sotganda ushbu xo‘jalik muomalasi buxgalteriya hisobining schyotlarida quydagicha aks ettiriladi.