Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funktsiyalar fanning predmeti va vazifalari. Pulning paydo bo`lish sabablari. Pul shakllari va turlarining evolyutsiyasi. Pulning mohiyati va uning namoyon bo`lish shakllari

Muomala vositasi ning vazifasi naqd pul bo`lib, u qonuniy to`lov
vositasi hisoblanadi, ya'ni kirish uchun qonun bilan majburiy ma'lum
bir davlat hududi. Ba'zi mamlakatlarda yuqori inflyatsiya sharoitida
ayirboshlash vositasi vazifasini chet el valyutasi bajaradi.
Muomala vositasi funksiyasining xususiyati shundaki, u amalga
oshirilganda tovarlar va pullarning parallel (qarshi) harakati sodir
bo`ladi. Sotuvchi o`z mahsulotini naqd ekvivalentiga almashtiradi.
Demak, tovar aylanishi uchun zarur bo`lgan pul miqdori birinchi
navbatda sotilgan tovarlarning narxi va ularning miqdori bilan
belgilanadi, ya'ni sotilgan tovarlar narxlari yig’indisi. Pul birligi bir
nechta tovar operatsiyalariga xizmat qilganligi sababli, muomala
uchun zarur bo`lgan pul miqdori ham uning muomalalari soniga
bog’liq, ya'ni pul muomalasi tezligi (PAT). Binobarin, pulga ehtiyoj
(PE) tovar narxlari (TNY) yig’indisi pul aylanish tezligiga bo`linib
aniqlanadi.
PE =TNY/PAT (1)
2. To`lov vositasi funksiyasi Bunda tovarlar to`lov muddati
kechiktirlib sotiladi. Shuningdek, kredit va moliya munosabatlaridagi
to`lovlar ham pulning to`lov vositasi funksiyasiga kiradi. Masalan:
kredit olgan mijoz bankka kreditning asosiy qarz summasi va
29
foizlarini qaytaradi. Bundan tashqari korxonalar soliq to`lovlarini
amalga oshiradi, turli xildagi jarimalar to`lovlarini to`laydilar.
3. Jamg’arish funksiyasi. Bu pulning jamlangan boylik
shakliga kirib o`z egasi uchun kerak bo`lganda xarid etish vositasi
bo`lib xizmat qila olshidir. Pul qog’oz yoki tanga bo`lgani uchun
boylik emas, balki o`zida mehnatni mujassamlashtirgani, unga hamma
narsani xarid etish yoki uni jamlab saqlash mumkin bo`lgani uchun
boylik hisoblanadi. Pul boylik jamgarishning eng qulay usulidir,
chunki pulda likvidlik bor, ya`ni pul hamma yerda unga belgilangan
nominalga (masalan 500 so`m) qarab to`lov uchun qabul qilinadi. Pul
boshqa likvidlik vositalariga nisbatan (yer, bino, aksiya, obligasiya,
sertifikat) barqaror vosita hisoblanadi, uning qadri inflyatsiya
bo`lmasa barqaror saqlanadi, boshqa likvidlarni esa narxi-qadri
o`zgarib turadi. Pulni sifati va soni mavjud. Pulni sifati cheksiz
bo`lishi, ya`ni pulga zarur bo`lgan vaqtda xohlagan tovarga aylantirish
imkoniyati mavjud, soni cheklangan bo`lishi mumkin, chunki unga
cheklangan miqdorda tovar sotib olish mumkin.
Pulni qimmatbaho, noyob buyumlarga, san`at asarlariga, uyjoy, yer, mashina, asbob-uskuna, aksiya, obligasiya va boshqalar
shaklida ham jamg’arish mumkin. Adabiyotlarda pul xazina to`plash
vazifasini xam bajarishi mumkinligi qayd etiladi. Uni faqat o`zining
real qiymatiga ega bo`lgan pullar (qimmatbaho metallar) bajara oladi.