Q a r sh I da vlat u n IV e r sit e t I a. Hayitov, m zulfiqorov
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Atrof-muhit monitoringi.
- 3. Monitoringli tadqiqotlar.
- Tabiiy fanlar kafedrasiga qarashli geografiya fani bo‘yicha oquvchilarning mustaqil ish rcjasi (H-semestr 10 soat)
- 0 ‘tkazilish turi 1. Tabiiy geografik tadqiqot- lar, ulaming turlari. Atrof-muhit, og‘ir metal
- NAZORAT ISHLARI UCHUN ISHLANMALAR 2.1. Og‘zaki so‘rash uchun savollar
|
23 ko‘ndalangiga yerni haydash, ju d a ham qiya yerdan yaylov sifatida foydalanish, terrasalar, iho tazo rlar bunyod etish, eroziyaga qarshi kurash, gidrotexnik inshootlami loyihalash va boshqalami o ‘z ichiga oladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda amaliy geografiyaning tad qiqo t usullaridan keng foydalaniladi. Bu b o rad a to g 1 yonbag'irlari va vodiylarning tabiiy geografik xususiyatlari, ayniqsa, suv va iqlimiy omillar, gruntlarning fizik va kimyoviy xossalari e ’tib o rd a b o 'lad i. Tog* vodiylarining m ahalliy shamollari, soy, daryo oqimining yuqori qismidan boshlanib uning etagi tomon harakatlanadi. Shamol o ‘zi bilan havodagi barcha chang va chiqindilarni olib ketadi. A ytaylik, tog* vodiysida sanoat korxonalari mavjud bo‘lsa, ulaming havoga chiqadigan chiqindilarini vodiy bo‘ylab yoyadi va atrof-muhitni ifloslaydi. Tog* vodiylarida sanoat korxonalarini joylashtirishda mahalliy shamollar harakati, albatta, e’tiborga olinishi lozim. Sanoat ishlab chiqarishida chiqindisiz yoki yopiq qismli texnologiyalarni tadbiq etish maqsadga muvoflqdir. Sanoat korxonalari yer usti va yerosti suvlarini ham turli oqova suvlar bilan ifloslaydi. Bu holni ham d iq q a t-e ’tib o rd an chetda qoldirmaslik lozim. X o‘jalikning barcha sohalarida amaliy geografiyaning usul, yo‘l-yo‘riqlari, tavsiya ko'rsatmalarini hisobga olish tabiatdan foydalanishning samaradorligini oshiradi. “Amaliy geografiya” kursidan olgan nazariy bilim larni amaliyotda qo'llash dolzarb masala b o iib , kundalik turmushda, yirik texnik loyihalarni amalga oshirish, tabiat boyliklaridan foydalanish turli tabiiy-antropogen jarayonlar rivojlanishining oldini olish, ekologik vaziyatni yumshatish va yakunlash, tabiat m uhofazasini am alga oshirish tabiiy m uhitning b a rq a ro r rivojlanishini ta ’minlash kabi bir qancha sohalarda nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash ayni muddaodir. Kundalik hayotda nazariy bilimlarni amalda qo'llash turlari nihoyatda ko‘p. Kuz kelishi bilan daraxtlaming barglari to ‘kila boshlaydi. Shaharlarda uyum-uyum barglarni yig'ib, yoqib yuborishadi. Barglarning tutab yonishidan havoda k o ‘plab karbonat angidrid gazi ajraladi, hatto daraxtlar atrofida qolgan
barg uyumi daraxtlaming ham yonib ketishiga olib keladi. Barg yonishi bilan atrof-muhit ifloslanadi. Bu esa turli allergik va boshqa kasalliklarning avj olishiga olib keladi. Barglardan qutilishning eng samarali usuli - ularni yig‘ib, o'ralarga ko‘mib, zichlashtirib, ustidan tuproq bilan yopib, 6 oy yoki 1 yildan so‘ng organik o ‘g‘it sifatida foydalanishdir. Xazonlami bog* va gullar tagiga solsak, ularning vegetatsiyasi yaxshilanadi. Yirik texnik loyihalarni amalga oshirish jarayonida qurilish m aydonlarini iloji boricha kichikroq hududga sig'dirish, atrofdagi o'simlik va tuproqni zararlantirmaslik, suv havzalarini ifloslantirmaslik, qurilish ishlari tugagandan so‘ng o'simlik va tuproq qoplamalarini tiklashga alohida e’tibor qaratish zarur. M aydondan, qurilishdan ortib qolgan, lekin yaroqsiz holga kelgan materiallami, turli texnik chiqindilami maxsus joylarga olib ketish bilan tabiatning avvalgi holatini tiklashga erishish m aqsadga m uvofiqdir. Bu borada quruvchilar ham fidoiy, tabiatni sevuvchi, uni asrovchi bo‘lishi lozim. Qiya yon bag'irlar, sug‘orish kanallari, sohillari, tuproq eroziyasiga moyil bo'ladigan joylar, cho‘l sharoitida esa qumlar deflyatsiya jarayoniga uchraydi. Bunday jarayonlarning oldini olishda eng oson va qulay usul yon bag‘irlar, qumli cho'llarda ihotazorlarni vujudga keltirishdir. Daraxtzorlar shamol va suv eroziyasiga qarshi qalqon vazifasini o ‘taydi. Suvning toza bo'lishini ta ’minlaydi. Cho‘l va tog‘ yon bag'irlarida turli o ‘tlar hisobiga yaylovlar m ahsuldorligi o rtadi, relyefning chuqurlashishi to'xtaydi. Sug‘orish kanallari bo'ylarida, tog* yon bag'irlarida, adirlar, qiya tekisliklarda, qumli cho'llarda daraxtzorlar bunyod etish bilan atrof-muhitning turli tabiiy-antropogen jarayonlar bilan buzilishining oldi olinib yer va yaylovlar mahsuldorligini saqlab qolib samaradorlikka erishiladi hamda tabiatning ko‘rkamligi buzilmay, u yanada go'zallashadi. 25 i
1.7. Mustaqil ishlarni tashkil qilish Zamonaviy pedagogik texnologiyalaming maqsadi - o'qitish, bilim berish, o ‘quvchilami mustaqil bilim olishga o ‘rgatishdir. T a ’lim berish negizida t a ’lim ja ra y o n i tashkil qilinib, o ‘qituvchidan alohida tayyorgarlikni talab qiladi. Eng muhimi, har bir o'quvchining bilim olishini hisobga olinmasdan tashkil qilingan dars ulaming ta ’lim olishlarida har doim ham samara beravermaydi. 0 ‘quvchi chegaralanadi, o ‘qituvchi-o‘quvchi m u n o sa b a tla ri m utan osib b o ‘lm aydi. A garda o ‘qituvchi o'quvchiga faqatgina ta ’lim berib emas, balki bir-birlari bilan hamkorlikda o ‘rganishlariga yo‘l berilsa, bilimni o ‘zlashtirish osonroq kechadi. Shu bois quyida o'quvchilami guruhlarga bo‘lib, dars tashkil qilish haqida fikrlashamiz. Faol va passiv yoki ulami aralash- tirish usulini k o ‘rib chiqaylik. Bu holatda o'qituvchi darsda e ’tib o rn i y ag o n a m uam m oni o ‘rg an ish g a q a ra ta d i yoki o ‘q u v ch ilar d iq q a ti to p sh iriq larn i b ajarish g a q aratila d i. N atijada topshiriqni kimdir tez va aniq, boshqalar esa keyinroq yoki chala bajaradilar. Bu bilan guruhda kuchli, faol o'quvchilar an iq lan ad i. X ullas, m uam m oni o y d in lashtirishd a fao llar o ‘qituvchiga yordam beradi. Bunday o'quvchilar aniqlangandan so‘ng ularni ijodiy xarakterdagi vazifalar berish bilan rag‘batlash lozim. Boshqa o ‘quvchilar ham dars jaray o n id a e ’tiborsiz qolmasliklari uchun qo‘shimcha tarqatm a materiallar tayyorlash orqali bilim olishlari ta ’minlanadi. N avbatdagi darsga tayyorgarlik k o ‘rishda unga kerakli jihozlar hozirlash bilan birga oldindan o ‘quvchilami xabardor qilish ayniqsa muhimdir. Misol uchun, 0 ‘zbekistonda atrof-muhit monitoringini amal- ga oshirish mavzusi bo'yicha quyidagicha vazifalar belgilanadi: 1. Atrof-muhit monitoringi. A) Dolzarbligi B) Sanoat korxonalari D) Ichimlik suvi muammolari Ye) Tegishli tashkilotlar
A) Aerokosmik usul 26 В) Kimyoviy usul D) Landshaftli indikatsiya usuli Ye) Sanitariya gigiyenik usul
A) Statsionar postlar B) Marshrutli postlar D) Kuzatish va nazorat 4. Monitoringni boshqarish usullari. A) Gidrometeorologiya bosh boshqarmasi B) «Gidroingeo» ishlab chiqarish boshqarmasi D) Vazirliklar va qo'mitalar. 0 ‘quvchilar m a’lum darajada darsga taalluqli m a’lumotlarni q o ‘shimcha to ‘plagan holda q atn ash ish lari t a ’m inlanadi. Shuningdek, o ‘quvchilar 4 guruhga bo'linib, har bir guruhning sardo rlari aniq lan gan holda o ‘quv q u ro llari, axbo rotlar, kartalar, kartochkalar, chizg'ich, hisobotlar, darslik, jadval, rasmlar, slaydlar kabi ko‘rgazmalar va q o ‘shimcha tarqatma materiallar bilan ta ’minlanadi. 0 ‘qituvchi sardor bilan darsga tayyorgarlik k o ‘rib, dars jarayonida maslahatchi sifatida qatnashadi. X ulosa o ‘rn id a shuni t a ’kidlash jo iz k i, o ‘quvchilarni mustaqil bilim olishlarini to ‘g‘ri tashkil qilish orqali bilimlarni puxta o ‘zlashtirish imkoniga ega bo'linadi. M ustaqil faoliyat nomining o ‘ziyoq ijodiyotda erkinlikni, fantaziyani, farazni nazarda tutadi. Har bir pedagogning ijodiy faoliyatga yondashuvi o ‘ziga xos xususiyatlar, har xil usullami qo‘llash bilan ifodalanadi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Mustaqil ish va m a’ruzalar 2. K o‘rgazmali va ijodiy buyumlar 3. Geograflk insholar va yig'ma kitobchalar 4. 0 ‘yinchoqlar, geograflk kubiklar, elektron tablo 5. Qiziq voqealar to‘plami «Eng, eng, eng...» 6. Fotoko‘rgazmalar va fotomontajlar 7. «Yetakchi mamlakatlar» 8. Ayrim mamlakatlar va shaharlar bo‘yicha taklifnomalar, markalar, nishonlar, albomlar 27 9. Bukletlar, yo‘l-yo‘riqnomalar, risolalar, loyihalar 10. Mavzuli tanlov: «Sos», «Ularni saqlab qolish shart» va shu kabilar 11. Siyosiy shiorlar tanlovi: «Turkiston - umumiy uyimiz» va shu kabilar 12. Krossvordlar, rebuslar va boshqa turdagi o ‘yinlar. A n’anaviy k o ‘rgazmali qo'llanm alar, xaritalar, jadvallar, chizmalar, kartogrammalar va diagrammalardan tashqari har bir o 'q itu v c h i o 'z in in g o 'q u v c h ila ri bilan m eto d ik va k o ‘rgazm ali q o 'llan m a larn i tayyorlashi m um kin. H ar xil m aketlar, gips va ganchdan yasalgan figuralar, lepkalar va boshqalar ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish sohalarini, aholiga xos xususiyatlami, madaniyat va tarixiy obyektlami ifodalagan jonsiz obrazlar shular jumlasiga kiradi. B ilim lar va a x b o ro tla rn i m a ’lum b ir belgi b o 'y ic h a ta rtib la s h tiris h va tizim lash tirish m a q sad id a xilm a-xil m a’lumotnomalar va lug'atlar tayyorlash mumkin. Masalan, «Millioner shaharlar», «Yevroosiyodagi geografik obyektlar lug'ati», «Toponomik lug‘at», «M amlakatlar va kontinentlar bo'ylab» va hokazo. Ko'pchilik o ‘quvchilarning m arkalar, ko 'krak nishonlari, taklifnom alar va boshqalarni to ‘plashga b o ‘lgan ishtiyoqini hisobga olgan holda mavzuli albom lar tayyorlash mumkin. «Hammasi H indiston haqida», «Yaponiya san’ati», «Afrika xalqlarining turmushi, urf-odatlari», «Uzoq va yaqin Amerika» kabilar shular jumlasidandir. Bularning barchasi geografiya kabinetida o'quv-m etodik qo ‘llanma turlarini yana ham k o ‘paytirishga, darslarni esa qiziqarli, o ‘ziga xos tarzda o'tishga imkon beradi. 28
Tabiiy fanlar kafedrasiga qarashli geografiya fani bo‘yicha o'quvchilarning mustaqil ish rcjasi (H-semestr 10 soat) T/r
Mavzu 0 ‘tka- zilgan muddati 0 ‘tkazilish turi 1. Ekologik m uam m olar, ulam ing kelib chiqish sabablari. Ishlab chi- qarish tarm oqlarini joylashtirishda geo- grafik ekspertizalar- ning aham iyati G eografik ekologik eksper- tiza asoslari mavzusi aso- sida referat tayyorlash. 6 s
2. X o'jalik tarm oqlari va ulam ing turlari. Ishlab chiqarishga t a ’sir etuvchi asosiy om illar
Ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy asoslari mavzusi asosida chizma tayyorlash. 6 s
3. Tabiiy boyliklar va uning turlari. Rekreat- sion resurslam i iqti- sodiy baholash. Turistik reja va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish Tabiiy va inson resurslari, ulam i iqtisodiy-geografik baholash mavzusi asosida test savollari va boshqotirm alar tayyorlash. 6 s
4. O 'zbekistonning geo- siyosiy kelajagi. O 'zbekistonning dav- la tla r o'rtasidagi m unosabatlari I.A .Karim ovning «O'zbe- kiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqa- rorlik shartlari va taraqqi- yot kafolatlari” asari asosida referat tayyorlash. 6 s 5.
yosiy m unosabatlari. R ossiya-O 'zbekiston m unosabatlari, ular- ga xos dinamik hususiyatlar M atbuot xabarlari asosida m a ’ruza tayyorlash. 6 s
29 Tabiiy fanlar kafedrasiga qarashli geografiya fani bo‘yicha o‘quvchilaming mustaqil ish rejasi (I-semestr 7 soat) T/r Mavzu 0 ‘tka- zilgan muddati 0 ‘tkazilish turi 1. Tabiiy geografik tadqiqot- lar, ulaming turlari. Atrof-muhit, og‘ir metal- lar miqdori ortib ketishi- ning inson salomatligiga ta’siri Amaliy geograiik tadqiqotlar mavzusida referat tayyorlash. 6 s 2. Tabiiy va sun’iy omillar, ulaming turlari. Tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida yuzaga keladigan jarayonlar Tabiiy geografik jara yonlar mavzusi asosi- da albom tayyorlash. 8 s 3. Jamiyat va tabiatning o'zaro ta’siri, uning asosiy bosqichlari. Tabiat kom- plekslarining inson tomo- nidan o'zgartirilishi 0 ‘z hududining inson tomonidan o'zgarishi haqida ma’ruza tayyorlash. 6 s 4. 0 ‘zbekistonda atrof- muhit monitoringini amalga oshirish. O'tilgan mavzu asosi- da savollar, boshqo- tirmalar tayyorlash. 8 s 30 Mustaqil va amaliy ishlar yuzasidan topshiriqlar 1. Siz yashab turgan joyda “Amaliy geografiya” kursi nazariy bilim lariga zid keladigan qanday voqea va ho d isalar yuz berm oqda, ularni b a rta ra f qilish haqida sizning fikringiz qanday? 2. Siz mutaxassis sifatida “Amaliy geografiya” kursi bo‘yicha olgan bilimlaringizni qanday qo‘llaysiz? 3. Siz yashab turgan hududda qanday m ahalliy tabiiy hodisalar rivojlangan? Ularni o ‘rganib, oldini olish tadbirlarini ishlab chiqing va guruhda muhokama qiling. 4. Siz yashab turgan tum anda tab iat m uhofazasiga oid qanday muammolar mavjud? Ularni qanday hal qilish zarur? U lam ing ilmiy geograflk tomonlarini tahlil qilib ko'ring va o'qituvchingiz flkrlarini biling. 5. 0 ‘zingiz yashab tu rgan sh ah ar yoki q ishloq tabiiy geograflk jihatdan qanday joyda bunyod etilgan? Bu masalada guruhda munozara uyushtiring. 6. O'zingiz yashab turgan viloyatda ijtimoiy infratuzilmaning qaysi tarmoqlari rivojlangan, ularga iqtisodiy geograflk tavsif yozing.
7. Siz yashab turgan hududning ixtisoslashuvi va geograflk m ehnat taqsim otida tutgan o'rnini ta ’riflang, hudud tabiiy sharoitiga uning mehnat taqsimoti qanday ta ’sir ko‘rsatishini izohlab bering. 8. Siz yashab turgan hududda qaysi suv havzalari (kanal, zovur, suv ombori, daryolar mavjud) va ularni qanday omillar ifloslantirmoqda? Bu haqda guruhda munozara uyushtiring. 9. Siz yashab turgan hududda yer resurslarining hozirgi ahvoli qanday, ular o'zgarishiga qaysi omillar ta ’sir ko'rsatadi? Guruhda muhokama qiling. 10. Orolbo'yi, Orol dengizi muammosini hal qilish yuzasidan sizning fikringiz qanday? Bu muammoning geoekologik jihatlari bo'yicha guruhda munozara o ‘tkazing. 11. Yashab turgan joyingizda qanday sanoat korxonasi, gidrotexnik inshoot m avjud? U lardan biriga reja asosida ekspertiza xulosasi tayyorlab, uni guruhda muhokama qiling. 12. Siz yashab turgan hududda yaqin 5 yilgacha tabiiy muhitda bo'ladigan o'zgarishlaming asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqib, shu asosda uning bashoratini aniqlang. 13. Yashab turgan hududingiz asosiy tabiat komponentlari b ash o rati xususiyatlari to ‘g ‘risida fikringiz qanday? Shu mavzuda guruhda ilmiy munozara uyushtiring. 14. Yashab turgan joyingizni rekreatsiya nuqtai nazaridan baholashning asosiy mezonlarini ishlab chiqib, uni guruhda muhokama qiling. 15. Y ash ab tu rg a n joyingizda issiqlikning vegetatsiya davridagi yig'indisi va yog‘in m iqdorining yil davom idagi miqdorini aniqlab, ulam i qaysi ekinlarning to'liq rivojlanishi h am da p ish ib y etilish ig a y etarli y ok i y etarli em asligini tushun tiring. 16. Siz y a sh a b tu rg a n h u d u d d a ta b ia t b o y lik larid an foydalanish bilan tabiiy kom plekslarning o ‘zgarish rejimini qanday qilib optimallashtirish mumkin? 17. Siz yashab turgan hududda tuproqlar, suv havzalari, yaylovlaming barqarorlik xususiyatlari qanday holatda? Shu haqda guruhda munozara uyushtiring. 18. Yashab turgan joyingizda sug‘orish kanallari va zovur tarmoqlari landshaft nuqtai nazaridan to ‘g‘ri loyihalanganmi, agar noto‘g‘ri bo‘Isa, uning asosiy sabablari nimalardan iborat? 19. Landshaft kartasi asosida o ‘zingiz mustaqil ravishda biror hududning tabiiy sharoiti va resurslarini tahlil qilib ko'ring. Olingan natijalami guruhda muhokama qiling. 20. Y ashab turgan hududingizda joy, maydon va fatsiya bo‘yicha misollar keltiring. 21. Y ash ab tu rg a n h u d u d in g iz d a q a n d a y g eo grafik muammolar mavjud? Ulam i aniqlab mantiqiy tahlil qiling (kelib chiqish sabablari, atrof-m uhitga chiqarayotgan turli chiqin- dilarning tuproq, suvni ifloslashi). Atrof-muhitning ekologik holatini yaxshilash uchun qanday ch o ra-tad b irla r k o 'rish kerakligini guruhda munozara uyushtirib muhokama qiling. 22. Siz yashab turgan hududda tabiiy resurslardan qanday foydalaniladi? Y aylovdan chorvachilikda foydalanishning ekologik oqibatlari. Shu asosda gunihda munozara uyushtiring.
23. Hozirda sug‘oriladigan yerlardan oqilona foydalanish tam o y illarig a am al q ilin ay ap tim i? Y erd an n o to ‘g ‘ri foydaianishning sabablari nimada, hududda qanday noxush ja ra y o n la r m avjud va u la rg a q arsh i q an d ay ish la r olib borilmoqda? G uruhda ilmiy m unozara qilib uni m unozara qiling.
24. Siz yashab turgan hududda tabiat va jamiyat o ‘rtasidagi o'zaro munosabatlar qanday tarzda sodir bo‘lmoqda, sanoat korxonasi va boshqa xo'jalik obyekti atrof-m uhitga qanday ta ’sir ko‘rsatmoqda, shular to ‘g‘risida munozara uyushtiring. 25. Siz yashab turgan joy atrof muhiti qanday va ular qaysi antropogen omillar ta ’sirida o'zgargan yoki ifloslangan? Tahlil qilib uni daftaringizga yozing va shu masala bo‘yicha guruhda munozara uyushtiring. 26. Siz istiqomat qilayotgan qishloq yoki shaharda turli m uhandislik obyektlari geografik jih atd an to ‘g‘ri hisobga olinganmi? Aytaylik, avtomobil yo'llari, sanoat korxonalari, ko‘p qavatli uylar, dam olish uylari va boshqalar. Shu masalada guruhda muhokama va munozara uyushtiring. 27. Siz yashab turgan hududda ekin ekiladigan yerlaming ahvoli q an d ay , bu y erd a q a n d a y tab iiy ja ra y o n la r yuz berm oqda? U larning oldini olish uchun qanday ta d b irlar q o ‘ilash m um kin? S h u la r x u susida g u ru h d a m u n o z ara uyushtiring. I I B O B NAZORAT ISHLARI UCHUN ISHLANMALAR 2.1. Og‘zaki so‘rash uchun savollar 1. Amaliy geografiya fani nimani o ‘rgatadi? Uning maqsadi va vazifalari. 2. A m aliy geog rafiyanin g ta d q iq o t u su lla ri va ilm iy yo‘nalislilari haqida tushuncha bering. 3. Amaliy geografiyani o ‘rganishning amaliy aham iyati nimada? Yer shari tabiat qonunlarini o ‘rganishning ahamiyati. 4. Amaliy geografiyaning asosiy yo‘nalishlari nimalardan iborat? Agrogeografik tadqiqotlar yo‘nalishi haqida tushuncha bering.
5. Qishloq xo'jalik yerlari qanday tartibda amalga oshiriladi? 6. Yerlardan foydalanish jarayonida uning mahsuldorligini yaxshilash tadbirlari haqida m a’lumot bering. 7. Muhandislik geografiyasining ta ’riflari, uning maqsadi va vazifalarini tushuntirib bering. 8. Sanoat korxonalarini joylashtirishda muhandis geograflk tadqiqotlardan maqsad nima? 9. G id ro te x n ik in sh o o tla rn i lo y ih a la sh d a m u h an d is geograflk tadqiqotlaming maqsadi va mazmuni nimada? 10. Y o ‘l qurilishini loyihalashdagi m uhandis-geografik tadqiqotlari haqida m a’lumot bering. 11. Tabiiy geografiyaning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 12. Inson salom atligining atro f-m u h it bilan bog'liqligi nimalarda ko'rinadi? 13. Atrof-muhitning holati inson salomatligiga qanday ta ’sir qiladi? 14. Ob-havoning o'zgarishi bilan inson salomatligi o ‘rtasida qanday bog‘liqlik bor? Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|