Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

8-vazifa. Yorug‘lik mikroskopi ko‘zni ko‘rish imkoniyatini 
taxminan 1000 marta oshiradi. Bu mikroskopni «foydali» ko‘paytirishi 
hisoblanadi va undan balandroq ko‘paytirish zaruriyati bo‘lganda, 
tasvimi konturlari ko‘tariladi, ammo bu ko‘paytirish tasvir ichida 
joylashgan maydaroq detallami ko‘rish imkonini bermaydi. Yorug'likni 
ko'rinadigan oblastidan foydalanilganda, yorugiik mikroskopida 
kattaligi 0,2 mkm dan kichik bo‘lgan bo'lakchalami ham ko‘rish imkoni 
bor. Mana shunga qanday eri shish mumkin? Bunda qanday samara 
(effekt) ishlatiladi? Yorug‘lik mikroskopini bunday tipi qanday ataladi?
9-vazifa. A- rasmda, X - oqsil kompleksini tuzilish modeli va uni 
atom-kuchli mikroskop yordamida olingan tasviri ko‘rsatilgan (b-rasm), 
a-rasmda nima ko‘rsatilgan? A- rasmda keltirilgan raqamlami nima 
ekanligini yozib chiqing. X ni uchoichamli modeli yorug‘lik 
o‘tkazuvchi va skanir qiluvchi 
elektron mikroskopda olingan 
mikrofotografiya asosida olingan. Atom-kuchli mikroskopiya X ni 
tuzilishi va faoliyat ko‘rsatishi haqida qanday ma’lumotlar bera oladi? 
X ni hujayradagi roli nima? X ni faol miqdori hujayrani tirik hayoti 
davoimida doimiymi?
10-vazifa. 
0 ‘simlik 
hujayralarini 
fluoressent 
mikroskopda 
qaralganda, hujayrani ichidagi tim-ko‘k fonda yorqin qizil nuqta 
ko‘rinadi. Bu strukturalar nimalar? Ultrabinafsha nurlarda qaysi organik 
birikmalar qizil rang berib ko'rinadi? Shunga o‘xshaydigan birikmalami 
hayvon hujayralarida uchraydiganlariga ham misol keltiring?
11-vazifa. Ko‘plab dengiz umurtqasizlari kimyoviy jarayonlami 
energiyasini ishlatib, ultrabinafsha nurlari yoki ko‘zga ko‘rinadigan 
yorug‘lik ta’sirida o‘z-o‘zidan yorug‘lik beradi. Bunday yorugiikning 
asosida xilma-xil organik birikmalar yotadi. Shunday birikmalardan biri
- ma’lum avlodga mansub boigan meduzalarda uchraydigan yashil 
fluoressentli oqsil (GFP). Yorug‘Iik yutish va chiqarish uchun, oqsil 
molekulasining maxsus bir qismi bo‘lgan xromofor javob beradi. 
Ultrabinafsha nurlarida bu oqsil, havorang, yashil rang beradi. Agar GFP 
genini, qandaydir boshqa genni «dumiga» «tikib» qo‘yilsa, mana shu 
gendan dumida - «fonarcha» tutgan oqsil sintez bo‘ladi va mana shu gen
31

---

faollashgan butun hujayra (ya’ni muayyan oqsilni sintezi ishga tushgan 
bo'lsa) yashil rang berib turadigan bo‘ladi. Shunday qilib, kiritilgan 
genning qayerda va qanday intensivlikda ishlayotganligini kuzatish 
mumkin bo‘ladi. Yashil rangli fluoressent oqsil, ko‘plab yopiq 
jarayonlar va strukturalami kuzatish imkonini beradi. Masalan, 
neyronlarni o‘sishi va ulami aloqalarini xarakteri hamda laboratoriya 
hayvonlari organizmida rak hujayralarini tarqalishini kuzatish mumkin 
boMdi. 2008-yilda Osamu Simomura, Marin Chalfi va Radjer Syanlar 
(yaponiya olimlari) yashil fluoressent oqsilni ochganliklari va undan 
foydalanish usulini ishlab chiqqanliklari uchun Nobel mukofotiga 
sazovor boidilar.
Adabiyot ma’lumotlaridan foydalanib, quyidagi mavzulardan 
qisqacha ma’lumot tayyorlang.
1) «Yashil fluoressent oqsil: ochilish tarixi»;
2) «GFPga o‘xshagan oqsillar: biologiyada ishlatilish imkoniyat­
lari»;
3) «GFP da hayvon organizmlarida fluoressent nishon sifatida 
foydalanishni ustuvor tomoni va kamchiliklari».