Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

Oqsil molekulalarini o‘z-o‘zidan ma’lum holatga kirishi 
(samoorganizatsiya) ning asosida qanday mexanizmlar yotadi? Oqsil 
molekulalarini o‘z-o‘zidan ma’lum holatga kirishi uning tarkibidagi 
aminokislota qoldiqlarini ketma-ketligi hamda bu aminokislotalarni 
funksional guruhlarini bir-birlari bilan o'zaro munosabatga kirish 
xususiyati bilan bog‘liq. Har bir aminokislota qoldig‘i 10 ga yaqin 
variantda uchlamchi tuzilishga (konformatsiyaga) ega. 100 aminokislota 
qoldig‘idan tashkil topgan polipeptid zanjiri 
-10100ga bo‘lgan 
konformatsiya hosil qilishi mumkin.
Oqsil molekulasi ko'plab trillionlardan iborat bo‘lgan molekulalar 
orasidan o‘zini fazoviy strukturasini «axtarib topishga» majbur 
bo‘lishini xayolga keltirish qiyin. Ammo shunday boiganda ham 
xayolga keltirib bo‘lmaydigan tezlikda sodir bo‘ladi. Oqsilni biosintez 
jarayoni ham, uni o‘z-o‘zidan m a’lum strukturaga kirishi ham (samoor­
ganizatsiya) ribosomada bor - yo‘g‘i 1 daqiqa orasida sodir bo‘ladi.
23-rasm. Oqsil molekulasini birlamchi globula hosil qilishining oraliq 
bosqichi (dumaloqlar -polipeptid uchastkalarini kuzatish maqsadida 
nishonlangan).
Globulyar oqsillami o‘zini-o‘zi tashkil qilish (samoorganizatsiya) 
jarayoni bir necha bosqichdan iborat: o‘ng tomonga qarab qayrilgan 
spiral uchastkalami (alfa spirallarni) hosil bo‘lishi polipeptidlami
42

---

ilgaksimon ko‘rinishda (beta-ilgaklar) shakllanishi, spirallami va 
ilgaklami birlamchi globulaga (noto!g‘ri shaklga) yopishishi hamda 
globula strukturasini ushbu oqsil uchun tabiiy bo‘lgan shaklga kirishi 
(23-rasm). Oqsilni mana shu tartibda ma’lum strukturaga kirishi 
(samoorganizatsiya) jarayonida birin-ketin ikkalamchi va uchlamchi 
struktura ham shakllana boradi.
Oqsil molekulasi o‘zini-o‘zi tashkil qilish jarayonida hosil