Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

Sirtlurning o ‘zaro ta’sirlashishi 
m ex anik va m o le k u la r tam o yilli 
Ixi'likhl m um kin. M exanik t a ’sirlashish sirtlarn in g o ‘z a ro kirishishi, 
iimicklNliklarning ilashishi va urilishi tarz id a ro ‘y b eradi. M o lek u lar 
tu ulilimliiiih dirt la m i adgeziyalanishi va yopishishi k o ‘rin ish id a n a -
..... учи I
mi
’I
ih
II A d g r / i y a l a n i s h sirtla rn in g nisb iy h a r a k a t i g a q a rsh ilik
•llliliiliM 
<>1
11iii
м liin s n td a g i m a tc r ia ln in g yulib o lin is h ig a h a m s a b a b
b n ll*hi iim m k in
'.hiIniiiiiim y o p ish ib q o lish i fa q a t m a t e r ia lg a xos
l.n III- ittliiMIvitilitn \ -• i 1 ' 
11
1’*
1
11>11' к 
kuchliligi b ila n fa rq qiladi. M o l e -
kulMi I » *lil*t«lil*li 
. m l и н т и i nrx. i i i i k 
h o lib k irg an u c h a s tk a la r id a , 
мшу ' I ' 11'liiil Ihi/IIm'MI Inylmliln Inini Nndir b o 'la d i.
I*IhihIhiiuIi «inliiiiilrtgi о ' / ц й | | и
1
|
1
и
1
d d o n n . i l s i y a l a n i s h , h a r o r a t -
пищ км iiiillulil vii IiihIk|| iniiliiliiIiik kiinyovly la 's iri o q ib a tid ir.
I Ь l< ii и mi lyitln iiit«li tn'niiiiliiHl o '/ g i i n s h l a r q u y i d a g i l a r d a n ib orat:
I 
K n 'p niailiilnb liikiorliinuvchl clastik d c l o r m a t s i y a l a n i s h d a
i
I
iihim
I
iih
I
i
« H tlaiining loliqishl, sirpunish sirtla rin in g titilishi.
' 
I'l i .iik d r f o n n a t s i y a l a n i s h d a m a te ria l la s h q i q a t l a m i ta r k ib i-
iiiiin и : i< in Kli| va bu/.ilishi.
t 
I'u,I h iu o r a ld a g i plastik d e f o r m a ts iy a la n is h d a ta s h q i q a t l a m -
i!iti|i iiuminlik.iiulauishi, s h u q a t l a m sirtid a m ik r o q a t t i q l i k n i n g b iro z
kiiiiiiiylahl

---

Turli qattiqlikdagi m ateriallar tutashganda va takrorlanuvchi yuk- 
lanish ostida dastlab yum shoq joylarining tez yeyilishi oqibatida 
yuklam a ortib, ulam ing parchalanishi.
H aroratning k o ‘tarilishi natijasida o ‘zgarishlar quyidagilardir:
1. Sirtdagi harorat m etallning rekristallanish tem peraturasidan 
ortganda sirtning yum shab silliqlanishi.
2. Yuqori haroratli plastik deform atsiyada diffuzion jarayonlar 
boshlanib sirtning b a’zi bir elem entlar (m asalan, uglerod) bilan to ‘- 
yinishi.
3. M ahaliiy (lokal) harorat jadal suratda ko‘tarilib, so‘ng atrof- 
m uhit harorati keskin soviganda tegishgan joyni toblanishi.
4. Yuqori harorat plastik deform atsiya va tarkibiy o ‘zgarishlar 
ta ’sirida m aterialning kuchlanib titilishi.
5. Yuqori harorat va yuklam a ostida joylar urilganda m agm a- 
plazm ani hosil b o ‘lishi va ishqalanish jarayoni elektronlar emissiyasi 
bilan birgalikda o ‘tishi.
M uhitning kimyoviy ta ’siri quyidagilardir:
1. Yeyilish natijasida ochilgan toza m etall sirtlarda oksid parda- 
lari hosil bo'lishi.
2. M etall sirtlarni moydagi kimyoviy faol qo'shim chalar bilan 
ta ’sirlanib sirtiga parda qoplanishi.
3. Yuqori haroratda moyning parchalanishi natijasida sirtning 
uglerod bilan to ‘yinishi.
4. Agressiv suyuqlik va gazlar, ayniqsa vodorod ta ’sirida sirtlar- 
ning yeyilish su r’atining ortishi.
Ishqalanish sirtining yemirilish ko ‘rinishlari quyidagilar:
1. M ikroqirqilish — qattiq abraziv zarra yeyilish m ahsuloti ishqa­
lanish yuzasiga yetarlicha chuqurlikda botganda sirtni nisbiy harakat- 
da qirqilishi.
2. Plastik surilish — sirtga botib kirgan uchastka yoki abraziv 
zarra sirpanayotganda yum shoq sirtni oldinga va ikki yon tom onga 
surishi va tim alganga o ‘xshash iz qoldirishi.
3. Q atlam lanib ko'chish — plastik surilgan m aterialning sirtdan 
ajralishi.
4. Uvalanish — sirtdagi qatlam ni ko‘p sonli o ‘zgaruvchan defor- 
m atsiyalanishi natijasida toliqishidan yemirilishi.

---

C'huqur yo‘linish — nisbiy harakatlanayotgan sirtlarning m ole- 
kiiliii lx)g‘lanish kuchi m aterial m ustahkam ligidan katta b o ‘lganda 
I
m
»'»I
i i
()
c
| 
material sirtining yulinib qattiqroq sirtga o'tishi.
Yuqorida ta ’kidlaganim izdek, ishqalanish va yeyilish nazariyalari- 
uliilt lio/.irgi holati m ashinalarning ishchanlik qobiliyatini aniq 
hUnlilash imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun m a ’lum otlardan 
Inyilnlimishdan tashqari natural k o ‘rinishdan sinovlar o ‘tkazib so‘ng 
itiili|KK| bir fikrga kelish kerak. Tutash sirtlardagi ishqalanish va 
yeyilish jnrayonlarini o ‘rganish borasida hali yechilm agan m uam m o- 
liti mnviud bo'lib, ulam i ijobiy hal etish juda katta iqtisodiy sam aralar 
lnMmli
\.l.