Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

Q = gA
bu yerda, g — nisbiy gaz ajratish tezligi; A — vakuum dagi yuzlangan 
sirt yuzasi.
Agarda ishqalanish m ateriallari har xil b o ‘lsa, um um iy oqim:
Q = Q
x
+ Q 2 
(3.8)
bu yerda, Q\ va Qi har bir detal ajratayotgan gaz oqimi.
Suyuq m oylar va solidollardan vakuum da gaz katta tezlikda ajrab 
chiqqanligi uchun ular vakuum da ishlatishga yaroqsizdir.
V akuum da asosan qattiq m oylar-ftoroplast, grafit, m olibden di- 
sulfidi M o S 2, volfram disulfidi WS2 ishlatiladi.
Ishqalanish boshlanishida sirtdagi him oya pardalari asta-sekin ye- 
yiladi, gaz ajratish uncha katta bo'lm aydi.
A m m o bu m ateriallarda ham him oya pardasi yeyilgandan va bu- 
zilgandan so‘ng gaz ajratish keskin oshadi, ishqalanish koeffitsiyenti 
va yeyilish jadalligi ham ortadi.
G ‘ovakli m aterialning kir suyuqliklarni shimishi m um kinligi va 
ular vakuum da gazni ajralishiga sabab b o ‘lib kam eradagi m uhitni 
o ‘zgartirganligi uchun bunday m ateriallarni vakuum da q o ‘llash tav- 
siya qilinmaydi. V akuum da kadmiy, rux, magniy, vism ut kabi m ate- 
riallar bug‘langanligi sababli ular ham ishlatilmaydi.
Ba’zi m etall va qotishm alar ham vakuum da uzoq vaqt issiqlikda 
ishlaganda bug'Ianishi m um kin. M asalan, latun tarkibidagi rux bug‘- 
lanib ketadi.
M etallar bug‘i vakuumli jihozning detallari va devorlariga cho'kib 
elektr izolatorlar, ko‘rish oynalari, qaytargichlar kabilam i ishdan 
chiqaradi.
M etallam ing bug'lanish tezligi:
5,833-10 ‘2 P M
W
= ------------------------------------
t
bu yerda, P  —bug* bosimi; M— m olekular massa; t — harorat.

---

M aterial bug‘lanmasligi uchun uning bug'ining bosim i vakuum
qurilm adagi qoldiq bosim ning qism idan kam bo'lishi kerak.
Vakuum da ishlatiladigan m ateriallar issiqlikka va korroziyaga 
kosmosda ishlatilsa qo'shim cha tarzda radiatsion nurlar, m eteorit 
zarralar t a ’siriga ham chidam li bo‘lishi kerak.
Vakuumda ishlaydigan qismlarga qo'yiladigan konstruktiv talablar:
• 
qism oson yig'ilishi va ajralishi, kirdan tozalash uchun qulay 
bo ‘lishi;
• 
qiyin suriladigan «cho‘ntak» lari bo'lm asligi;
• 
ishda yuqori puxtalikka ega bo'lishi;
• 
ajralayotgan gazlam ing um um iy tarkibi vakuum qurilm aning 
qoldiq gaz tarkibi talabalarini qondirish kerak.
Vakuum gigienasiga xos talablar quyidagilardan iborat:
• 
qism tayyorlanadigan va yig‘iladigan xona havosida uchuvchi 
changlar, moy, kislota, ishqor va boshqa kimyoviy m oddalar b o ‘lmas- 
ligi kerak;
• 
detallar yig‘ishdan oldin barcha turdagi kirlardan (qirindi, 
bo'yoq, oksid parda), yoq‘lardan benzin bilan tozalanishi va 8 0 - 
100°C da shkafda quritilishi kerak;
• 
detaliarni tuksiz m aterialli q o ‘lqoplarni kiyib yig‘ish kerak;
• 
detaliarni yig‘ilgandan so‘ng qurilm ani o 'rn atg u n ch a bo ‘lgan 
vaqt qisqa b o iish i kerak.
3.4.3. VAKUUM SH A RO ITD A ISH Q A L A N ISN I 
0 ‘RG A N ISH
Keyingi vaqtda vakuum sharoitida ishqalanishni o 'rganish m asa- 
lasiga olim lar ko ‘p e ’tibor qaratm oqdalar. Bunga kosmik texnikani 
rivojlanishi ham katta im koniyatlar yaratm oqda.
Vakuum da moysiz sirpanishda ishqalanish koeffitsiyenti va yeyi- 
iish yuqori b o ‘lishi yuzalarning shilinishi va yo'linishi ham da qism da 
tiqilish sodir b o ‘lishi kuzatiladi.
Misol tariqasida vakuum kamerasidagi m oylanm agan zanglam ay- 
digan p o ia t juftlikning qoldiq bosimga bog'liq holdagi ishqalanish 
koeffitsiyenti qiym atlarini keltirish m umkin.

---