Q. X. Mah kamov, M. Abduvohidov tribotexnikadan amaliy mashgulotlar

VA YEYILISH
M uhit tem peraturasi 0°C -(-150°C ) 
b o ‘lsa past, 
(-1 5 0 °C )- 
(-272,85°C) b o ‘lsa kriogen va -272,85°C dan oz b o'lsa o ‘ta past deb 
ataladi.
Kriogen texnikasini rivojlanishi natijasida past tem peraturalarda 
ishlovchi ishqalanish qismlari m untazam ko ‘payib borm oqda. Bularga 
kriogen suyuqliklar nasosi valining yon va radial to ‘siqchalari, o ‘ta 
o ‘tkazuvchan rotorli elektr generatorlarining to'sqichlari, geliyli sovi- 
tish m ashinalaridagi porshen to'siqchalari va h.k. m isol keltirish 
mumkin. B unday sharoitlarda aksariyat uglerodli p o ‘latlar va hajmiy 
m arkazlashgan kubik panjarali m etallar (Fe, C r, M o, Та, W) 
m o ‘rtliklari tufayli parchalanishga moyilligi sababli q o ‘llanilm aydi. 
Past tem peraturalarda qirra m arkazlashgan kubik panjarali m etallar 
(Ae, N i, Ph, Ci, Az) yoki geksogonal zich taxlangan panjarali (Ti, 
Z n, Mg, Co) m ateriallam i q o ‘llash tavsiya etiladi.
Bundan tashqari, -45°C ga qadar ish haroratida toblangan va 
b o ‘shatilgan kam legirlangan mayda donali m antensit strukturali ferrit 
p o ‘latlar, -200°C gacha austenilti strukturali zanglam as p o ‘latlar - 
240°C gacha tem peraturada singuvchi m artensitli nikelli p o ‘latlardan 
foydalanish m um kin. Odatda, past tem peraturada ishlovchi ishqala­
nish qism ining h ar ikki detali zanglamas b o ‘ladi. (40X, GVL, 12X, 
18N, 9T) va uglegrafitdan tayyorlanadi. Shuningdek, grafitli ishqa­
lanish juftligi yoki azot va suyuq vodorodli m uhitda grafit bilan 
1 0
‘yintirilgan neilon, ftoroplast, alum in, yoki polim erlar ham q o ‘lla~ 
r.iladi. U lard an o ‘ta past tem peraturada ishlaydigan sharikli podship- 
niklari seperatorlari tayyorlanadi. Past tem peraturada ishlaydigan 
sirpanm a podshipniklar tekis b o ‘lib, P
- 6 8
va A K -80 polim erlari, kap­
ron, shisha, to id irilg a n kapron va ularning m olibdan disulfidi bilan 
kom pozitsiyalaridan tayyorlanadi.
Past tk tem peraturali qism larda maxsus suyuq m oylar kam ishla- 
tilishi m um kin. M asalan, krem niy organikli N3 (fyX 100°C) uglevo- 
dorodli siatim -205 (fy<-50°C) va konsistentli siatim-221 (^< -100°C ) 
moylari qo‘llaniladi. H arorat 
-45°C dan -185°C gacha b o ‘lsa suyuq 
ftorli poliefir asosli m oylash m ateriallari yaxshi natija beradi.

---

Kriogenli suyuq azot va vodorod m uhiti haroratlari sharoitida 
ishqalanish yuzalaridagi oksid pardalari tezda yo‘qolib tutash yuza- 
larining yopishib qolishga moyilligi ortadi. Suyuq kislorodli m uhitda 
m etallarning ishqalanishi yuzalarning kuchli korroziyalanishi bilan 
birga kechadi. Shuningdek, gazsimon fazali m uhit hosil bo'lib kavi- 
tatsiya jarayoni yuzaga kelishi va yuzaning yem irilishi ro‘y berishi 
m um kin.
Ayniqsa, past tem peraturali vakuumli m uhitda ishqalanish qism 
m ateriallari uchun eng og‘ir sharoit hisoblanadi.
3.6. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A VA UNGA Q A R SH I KURASH
3.6.1. FR ETTIN G -K O R R O ZIY A H O S IL B O ‘L IS H I
Fretting korroziya (inglizcha fret-kem irish m a’nosini anglatadi)- 
ishqalanish yuzasining korrozion-m exanik yeyilishi b o ‘lib kichik 
am plitudali nisbiy tebranm a harakat sharoitida sodir b o iis h i, yeyilish 
m ahsuloti asosan m etall oksididan iboratligi, shikastlanish amaliy 
tutash joylarda mujassamlashtirilganligi, siljish am plitudasi o ‘ta ki­
chik (
0
,
0 2 - 1
mm) kattalikda bo‘lganligi uchun yeyilish m ahsulot- 
larini ishqalanish zonasidan chiqarib qayta tashlanishi qiyinligi 
jihatidan oddiy yeyilishlardan farq qiladi. Tutash detallarning teb- 
ranishi ular orasida o ‘zaro nisbiy sirpanish mikro siljishlarga olib 
keladi. M asalan, tebranish chastotasi 30 s am plitudasi 0,25 mm b o ‘lsa 
o ‘rtacha 51фат511 tezligi 3 mm ni tashkil etadi.
Fretting korroziya jarayonining boshlanish fazasining sodda chiz- 
masi quyidagicha: o ‘zgaruvchan kuchlanishlar ta ’sirida yuzalarning 
deform atsiyalanishi va siljishi-karroziya oksidli va boshqa pardalar- 
ning buzilishi — sof met alining ochilishi va m ahalliy yopishish 
m anbalarini buzilishi va ochilgan joylarga kislorodning adsorblanish- 
oksidlanishi va h.k.
Siljish aplitudasi 2 mm dan kattalashsa fretting korroziya jara- 
voni amalga oshm asdan oddiy yeyilish jarayoni boshlanadi.
Fretting korroziya tig‘iz shlitsali va ponali, boltli va parchin mixli 
birikm alarda, m uftalarda, kanat, ressor va prujina, saqlash klapanlari

---

va sozlagichlari, kulachokli va sharnirli m exanizm lar kabi konstruk- 
siyalarda tutash detallarning o'zgaruvchan yuklam a ostida deform at- 
siyalanishi natijasida yuz beradi.
Fretting korroziya tutash yuzalarda m ahalliy siyqalanish, yopi- 
shish, uzilish va o'yilish kabi «yaralar» tarzida ham da yeyilish m ahsu- 
lotining kukunsim onligi bilan nam oyon b o ‘ladi. Fretting korroziya 
oqibatida shikastlangan joylar kuchlanish konsentratorlariga aylanib, 
detaining chidam lilik chegarasini pasaytiradi, ortiqcha tirqishlar hosil 
b o ia d i, tig'izlik b o ‘shashadi, sirt g‘adir-budirligi ortadi, qism da 
tiqilish ro‘y berishi m umkin.
3.6.2. FR E T T IN G - KORROZIYA NING R IV O JL A N IS H IG A
TA’S IR ETU VCHI O M ILLA R
Fretting-korroziyadan yeyilish m exanizm ining sodda k o ‘rinishi 
3.8-rasm da k o ‘rsatilgan. D etallar dastlab yuzalardagi b a ’zi bir nuqta 
(3)lar bilan tutashadi (1). Titrash natijasida amaldagi kontakt zona- 
dagi oksidli pardalar buziladi, unchalik katta b o ‘lm agan kovaklar 
hosil bo'ladi (II) va ketsin kattalashadi va birlashib bitta yirik kovak 
hosil qiladi (III). K atta kovakda oksidlangan m etall zarralaridan 
bosim ortib yoriqlar hosil b o ia d i. Oksid zarralari abraziv tarzida ta ’sir 
etadi. Bosim va ishqalanish kuchining oshishi natijasida tem peratura 
ko'tariladi va oq rangli qattiq strukturalar hosil bo'lishi boshlanadi.
Fretting-korroziyani rivojlanishiga nisbiy siljish am plitudasi va 
chastotasi, nisbiy yuklam a va yuklanish sikllari soni, tashqi m uhit va 
moy ham da ishqalanish yuzasidagi tem peratura kabi k o 'p om illar 
ta ’sir etadi. Fretting-korroziya nisbiy siljish am plitudasi juda kichik 
(8-10~
7
m m ) bo'lgandayoq boshlanishi m um kin. Y a’ni yeyilish m ah- 
sulotlari ishqala nish yuzalari orasida tebranib turishiga yetarli 
am plituda b o ‘lsa kifoya. Am plituda ortishi bilan yeyilish jadallashadi. 
M asalan, p o ‘lat sirtlarda siljish 0,10—0,15 mm b o ‘lganda yeyihsh 
tezligi m aksimal qiymatga yetadi. Shuni e ’tiborga olish lozimki fret- 
ting-korroziyaga uchragan tutash yuza kattalashishi oqibatida fret- 
ting-korroziyalanish jadallashadi.

---